Ga direct naar: Hoofdnavigatie
Ga direct naar: Inhoud
Verzetsstrijders met koloniale achtergrond 04 augustus 2022 7 minuten leestijd

Anton de Kom: vrijheidsstrijder, verzetsheld, vakbondsman, activist, schrijver en banneling

‘Vrijheidsstrijder, verzetsheld, vakbondsman, activist, schrijver en banneling.’ Dat staat er op het voetstuk van het standbeeld van Anton de Kom in Amsterdam-Zuidoost. De Surinaamse schrijver en antikoloniale activist was het allemaal. Op 24 april 1945 kwam hij aan zijn einde in een Duits concentratiekamp.

Annemarie van Dijk | Netwerk Oorlogsbronnen
Deel dit artikel
Portretfoto van Anton de Kom
Portretfoto van Anton de Kom
Portretfoto van Anton de Kom. Foto: familiearchief.
Collage Tegen de Overheersing

Tegen de overheersing

Op 22 februari 2023 was het 125 jaar geleden dat Anton de Kom werd geboren in Paramaribo, Suriname. De antikoloniale activist en schrijver van Wij slaven van Suriname was tijdens de Tweede Wereldoorlog actief in het verzet. Vlak voor de bevrijding kwam hij aan zijn einde in Kamp Neuengamme. De Kom is wellicht de bekendste, maar zeker niet de enige verzetsstrijder met een koloniale achtergrond. Cijfers over verzet zijn vanwege het geheime karakter moeilijk te verzamelen, maar wel staat vast dat mensen uit de koloniën zeer actief waren in het Nederlandse verzet. Zij kwamen uit Nederlands-Indië/Indonesië, het Caribisch gebied en Suriname en streden tegen de Duitse overheersing van hun koloniale overheerser. Ter gelegenheid van 125 jaar Anton de Kom besteedt Netwerk Oorlogsbronnen dit jaar aandacht aan verzetsstrijders met een koloniale achtergrond.  Wie waren zij en wat waren hun beweegredenen?

Tegen de overheersing

Suriname ons vaderland

Cornelis Gerhard Anton de Kom is geboren op 22 februari 1898 in Paramaribo, de hoofdstad van Suriname.  Suriname is op dat moment een kolonie van Nederland. Nog geen 35 jaar eerder, op 1 juli 1863, werd daar de slavernij afgeschaft. Antons vader is nog geboren in slavernij. Maar op school leert Anton niets over slavernij en de geschiedenis van zijn eigen volk. Wel over de ‘heldendaden’ van zeevaarders Hein en De Ruyter. Later zou hij daar in Wij slaven van Suriname het volgende over schrijven:

Mens
Cornelis Gerhard Anton de Kom

Er is voor Anton de Kom een struikelsteen geplaatst voor Johannes Camphuijsstraat 296 in Den Haag. Bron: Struikelstenengids, Stichting 18 September. Anton de Kom (Paramaribo, 22 februari 1898 – Sandbostel, 24 of 29 april 1945) was een Surinaams anti-koloniale schrijver, nationalist en verzetsstrijder tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Kom sloot zich aan bij het communistisch verzet en schreef artikelen voor de communistische-verzetsbladen De Vonk en het Revolutionair Socialistische blad. Hij werd op 7 augustus 1944 gearresteerd. Op 24 april of 29 april 1945 overleed De Kom aan tuberculose in Stalag XB Sandbostel, een buitenkamp van Neuengamme. Bron: WO2 Biografieën Netwerk Oorlogsbronnen.

Meer over Cornelis Gerhard Anton de Kom
“Geen beter middel om het minderwaardigheidsgevoel bij een ras aan te kweken, dan dit geschiedenisonderwijs waarbij uitsluitend de zonen van een ander volk worden genoemd en geprezen. Het heeft lang geduurd voor ik mijzelf geheel van de obsessie bevrijd had, dat een n***r altijd onvoorwaardelijk de mindere moest zijn van iedere blanke.”

Als kind komt Anton, als zoon van een donker gekleurde in slavernij geboren vader en een lichter gekleurde moeder, al jong in aanraking met de onrechtvaardigheid en het racistische bewind in de Nederlandse kolonie. Als hij na zijn scholing aan het werk gaat als jongste bediende bij administratiekantoor H.C. Cooke wordt hij weer met zijn neus op de feiten gedrukt. Hoe ijverig hij ook is, het lukt hem als donkere man niet om een promotie of hoger salaris te krijgen. Dat is namelijk weggelegd voor witte of lichtgekleurde werknemers. Anton neemt uiteindelijk ontslag, maar hij ontdekt al snel dat het overal in Suriname zo werkt: witte mensen bekleden de midden- en topposities. Voor Anton ontbreekt het aan perspectief. Daarom besluit hij uiteindelijk zijn geluk elders te zoeken.

Thema
Suriname

Suriname was tussen 1667 en 1954 een Nederlandse kolonie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren er Amerikaanse militairen gestationeerd om de bauxiet mijnen te beschermen. Vermeende collaborateurs werden na de Japanse inval vanuit toenmalig Nederlands-Indië getransporteerd naar Suriname en opgesloten in Kamp Jodensavanne. Tijdens de Tweede Wereldoorlog groeide criminaliteit in Suriname, om dit te bestrijden werden razzia's gehouden. Vanwege toenemende tekorten werd in 1944 een distributiesysteem ingevoerd. In oktober 1947 vertrokken de laatste Amerikaanse troepen uit Suriname. Tot 1954 bleef het een kolonie van Nederland, daarna een land binnen het Koninksrijksverband. Op 25 november 1975 werd Suriname een onafhankelijke republiek los van het Koninkrijk der Nederlanden.

Meer over Suriname

Naar Nederland

Na omzwervingen via Haïti en Curaçao komt Anton in de late herfst van 1920 aan in Nederland. In 1923 gaat hij aan de slag bij de firma Reuser en Smulders, handelaren in koffie en thee. Hier ontmoet hij de Nederlandse Nel Borsboom, met wie hij in 1926 trouwt. Zo’n gemengd huwelijk wordt in die tijd nog als ongewoon beschouwd in het overwegend witte Nederland; het paar krijgt dan ook met discriminatie en racisme te maken. Anton en Nel krijgen vier kinderen.

Naast zijn werk en gezin houdt Anton zich in Nederland bezig met schrijven, vooral over zijn geliefde Suriname. Het stoort hem dat er in Nederland zo weinig bekend is over Suriname en het slavernijverleden. Hij begint met het geven van lezingen op scholen en het schrijven van politiek geëngageerde artikelen en een eerste versie van zijn boek Wij slaven van Suriname.

Hoewel Anton zichzelf niet als communist ziet, begeeft hij zich wel in communistische kringen. Niet zo verwonderlijk, aangezien de Communistische Partij Holland (CPH) zich als enige partij heeft uitgesproken voor onafhankelijkheid van de koloniën. Daarnaast voelt hij zich verwant met Indonesische studenten die streven naar de onafhankelijkheid van Nederlands-Indië. Anton is dan ook voorzitter van de Haagse afdeling van de Liga tegen Imperialisme en Koloniale Overheersing.

Thema
Internationale Liga tegen Imperialisme en Koloniale Onderdrukking

De Internationale Liga tegen Imperialisme en Koloniale Onderdrukking is een transnationale antikoloniale organisatie opgericht op 15 februari 1927 in Brussel. De liga was gericht op het samenbrengen van verschillende antikoloniale organisaties en activisten uit de gekoloniseerde wereld. Tussen 1927 en 1937 werden verschillende congressen en bijeenkomsten georganiseerd.

Meer over Internationale Liga tegen Imperialisme en Koloniale Onderdrukking
Familiefoto van Nel, Anton en hun vier kinderen.
Familiefoto van Nel, Anton en hun vier kinderen.
Familiefoto van Nel, Anton en hun vier kinderen. Collectie: Nationaal Monument Kamp Vught.

De zwarte messias van het Surinaamse proletariaat

In 1932 krijgt Anton bericht uit Suriname: het gaat slecht met zijn moeder. Daarop besluit het gezin De Kom naar Suriname te emigreren. Het nieuws maakt heel wat los: de minister van Koloniën stuurt een telegram naar de gouverneur van Suriname om hem op de hoogte te stellen van de komst van een ‘communistisch agitator, die werkt voor de Antikoloniale Liga en de Internationale Roode Hulp’. Maar door de lokale bevolking wordt Anton als een held onthaald. Een lokale krant noemt hem zelfs ‘de zwarte messias van het Surinaamse proletariaat’.

Als de koloniale overheid de vergunningen voor Antons lezingen intrekt, verzint hij een alternatief. Hij gaat voor de individuele aanpak en begint een adviesbureau in zijn ouderlijk huis, waar mensen voor gratis advies terecht kunnen. Onmiddellijk loopt het storm. Via dit bureau probeert Anton onder andere om de contractarbeiders, die na de afschaffing van de slavernij het werk op de plantages hebben overgenomen, te organiseren.

De koloniale overheid is vastberaden om Anton te stoppen. De politie arresteert hem en zet hem zonder enige vorm van proces gevangen in Fort Zeelandia. Op dinsdag 7 februari 1933 demonstreren duizenden mensen in Paramaribo voor de vrijlating van De Kom. De demonstratie wordt op bloedige wijze neer geslagen. Op deze Zwarte Dinsdag vallen 22 gewonden en 2 doden. Na drie maanden wordt Anton uitgezet naar Nederland, verbannen uit zijn thuisland.

Gebeurtenis
Zwarte Dinsdag

Zwarte Dinsdag verwijst naar de bloedig neergeslagen demonstratie van 7 februari 1933 in Paramaribo. Surinaams antikoloniale activist en schrijver Anton de Kom was op 1 februari 1933 door de koloniale autoriteiten gearresteerd op verdenking van communistische agitatie en in Fort Zeelandia opgesloten. Dit veroorzaakte veel onrust in Paramaribo en een menigte eiste de vrijlating van De Kom. Op 7 februari 1933 liet procureur-generaal Frans van Haaren de demonstratie bloedig uiteenslaan waarbij twee doden en zeker 28 gewonden vielen.

Meer over Zwarte Dinsdag
De gevangenis op Fort Zeelandia in Paramaribo
De gevangenis op Fort Zeelandia in Paramaribo
De gevangenis op Fort Zeelandia in Paramaribo. Foto: Nationaal Archief
Kamp
Fort Zeelandia

Fort Zeelandia is een voormalig Nederlands fort in Paramaribo, Suriname, aan de linkeroever van de Surinamerivier. Tot 1967 was het in gebruik als gevangenis. In mei 1940 werden ongeveer 50 Duitse mannen hier geïnterneerd, alvorens zij een week later werden overgebracht naar het klooster op de Copieweg, zo'n 15 km buiten Paramaribo.

Meer over Fort Zeelandia

Wij slaven van Suriname

In 1934 wordt Anton de Koms meesterwerk Wij slaven van Suriname gepubliceerd. Het is het eerste boek dat de geschiedenis van Suriname vanuit eigen perspectief vertelt. Een persoonlijke en algemene geschiedschrijving, maar bovenal een felle aanklacht tegen kolonialisme, racisme en uitbuiting. In het boek richt Anton zich tot de witte Nederlanders:

Thema
Antikolonialisme

Antikolonialisme is een beweging die zich richt op verzet tegen overheersing van koloniale mogendheden en emancipatie van lokale bevolking.

Meer over Antikolonialisme
‘Misschien hebt gij, blanke lezer, op school geleerd hoe het Mauritshuis in Den Haag met de kostbaarste Braziliaanse houtsoorten is betimmerd. Wanneer gij dan vol bewondering voor die betimmering stilstaat, verzoeken wij u te bedenken hoe het onze moeders waren, die met deze zware last op hun hoofden dag in dag uit […] sjouwden over heuvelachtige terreinen, door poelen en moerassen, altijd bedreigd door de zweep die uw voorouders hanteerden.’

Verzet

Op 10 mei 1940 hoort het gezin De Kom de bommen vallen op de Alexanderkazerne in Den Haag. Anton volgt de opmars van het nationaalsocialisme dan al meerdere jaren argwanend en heeft in 1936 al meegedaan aan een protestactie tegen een propagandafilm van de NSB. Eind 1940 begint hij met schrijven voor de illegale krant De Vonk. Hij plaatst de gebeurtenissen in de bredere context van rassendiscriminatie. Later zou hij ook helpen bij de distributie van berichten en doet hij waarschijnlijk koerierswerk.

Organisatie
De Vonk

De Vonk is de naam van twee verschillende verzetskranten. De ene krant verscheen vanaf november 1940 in diverse steden als lokale editie van het communistische De Waarheid ; het andere werd vanaf januari 1941 in Haarlem gepubliceerd en landelijk verspreid door de Internationaal-Socialistische Beweging. De bijbehorende verzetsorganisatie wordt als De Vonk-groep aangeduid.

Meer over De Vonk

Het Oranjehotel

Anton is erg voorzichtig en houdt zijn verzetsactiviteiten angstvallig verborgen voor zijn gezin.  Maar zijn voorzichtigheid blijkt niet genoeg: op 7 augustus 1944 wordt Anton gearresteerd door de Sicherheitsdienst (SD) en gevangengezet in een isoleercel in het Oranjehotel in Scheveningen. Over zijn tijd in het Oranjehotel is vrijwel niets bekend. Ook niet over de behandeling van zwarte gevangenen. Werden zij net zoals Joden achtergesteld, vernederd en mishandeld? Overlevende Jos Hartman herinnert zich hoe de Duitse bewakers omgingen met zijn celgenoot, een Dominicaanse man: ‘die kwamen naar “de n***r” kijken. Met een nat vingertje voelden ze of hij afgaf. Wat een absurde, bizarre situatie.’

Hoe Anton werd behandeld weten we dus niet. Ook niet wat zijn exacte rol was in het verzet. Uit rapporten blijkt wel dat hij door de SD werd gezien als een ‘zwaar geval’. Na een week wordt Anton overgebracht naar Kamp Vught, op 15 augustus 1944.

Organisatie
Oranjehotel

Het Oranjehotel was de bijnaam van de (Deutsches) Polizeigefängnis in het huis van bewaring in Scheveningen. Hier zaten veel Nederlandse verzetsmensen gevangen.

Meer over Oranjehotel
Persoonskaart Kamp Vught van Anton de Kom.
Persoonskaart Kamp Vught van Anton de Kom.
Persoonskaart Kamp Vught van Anton de Kom. Collectie: Arolsen Archives.

Dolle Dinsdag

Ondertussen rukken de geallieerde troepen steeds verder op richting Nederland. Op dinsdag 5 september heerst er in Nederland euforie. Radio Oranje meldt, ten onrechte, dat de geallieerde troepen in het land zijn gearriveerd. Er ontstaat een bevrijdingsroes die we ook kennen als ‘Dolle Dinsdag’. Duitsers en collaborateurs vluchten massaal weg uit Nederland. Ook wordt er besloten om Kamp Vught te ontruimen. Samen met de andere gevangenen wordt Anton naar Kamp Sachsenhausen gebracht. Volgens een getuige duurde de tocht ‘van dinsdag tot zaterdag, zonder eten en drinken met de deuren en vensters dichtgespijkerd.’

Gebeurtenis
Ontruiming Kamp Vught

Ontruiming Kamp Vught vond plaats onder druk van de oprukkende geallieerde troepen in 1944. De climax van deze ontruiming was op 5 september (Dolle Dinsdag) en 6 september 1944. Door toedoen van het gerucht dat de geallieerden ieder moment Nederland zouden bevrijden werden de laatste gevangenen uit Kamp Vught in allerijl naar kampen elders gedeporteerd of werden zij in het kamp geëxecuteerd.

Meer over Ontruiming Kamp Vught

Het einde

In oktober wordt Anton op transport naar het concentratiekamp Neuengamme gezet, waar gevangenen moeten werken onder zeer slechte omstandigheden. Daar zitten ook verschillende andere Surinaamse verzetsstrijders, onder wie Waldemar Hugh Nods en Albert Leonard Wittenberg. Als Anton te zwak is om te werken, wordt hij op ziekentransport gezet naar Sandbostel Stalag X-B. In het kamp sterven duizenden gevangenen aan uitputting, honger en ondervoeding. Een van hen is Anton de Kom. Hij sterft waarschijnlijk vlak voor de bevrijding van het kamp onder erbarmelijke omstandigheden. Pas in 1960 wordt zijn lichaam geïdentificeerd in een massagraf en krijgt zijn familie eindelijk duidelijkheid over zijn lot.

Kamp
Stalag X-B

Stalag X-B was een Duits krijgsgevangen- en concentratiekamp in Sandbostel, Duitsland. Het kamp werd in september 1939 opgericht en tussen 1939 en 1945 werden meer dan een miljoen krijgsgevangenen uit 55 landen hier naar toe gedeporteerd. In april 1945 kwamen ongeveer 9500 gevangenen van het concentratiekamp Neuengamme en zijn buitenkampen naar Stalag X-B in Sandbostel. Hieronder bevonden zich 519 Nederlanders waarvan slechts 177 terugkeerden. Het kamp werd op 29 april 1945 door het Britse leger bevrijd. De Surinaamse verzetsstrijder en vakbondsleider Anton de Kom kwam in 1945 in dit kamp om het leven.

Meer over Stalag X-B
‘Sranang mijn vaderland. Eenmaal hoop ik u weer te zien. Op de dag waarop alle ellende uit u weggewist zal zijn.’
Slotwoorden van 'Wij slaven van Suriname'
Portretfoto van Anton de Kom
Portretfoto van Anton de Kom
Portretfoto van Anton de Kom. Deze foto is gebruikt voor de omslag van zijn boek 'Wij slaven van Suriname'.

Bronvermelding

Ontvang onze nieuwsbrief
Tweewekelijks geven we je een overzicht van de meest interessante en relevante onderwerpen, artikelen en bronnen van dit moment.
Ministerie van volksgezondheid, welzijn en sportVFonds
Contact

Vijzelstraat 32
1017 HL Amsterdam

info@oorlogsbronnen.nlPers en media
Deze website is bekroond met:Deze website is bekroond met 3 DIA awardsDeze website is bekroond met 4 Lovie awards