Ga direct naar: Hoofdnavigatie
Ga direct naar: Inhoud
Februaristaking 25 februari 2019 8 minuten leestijd

Rellen en razzia's: de aanloop naar de Februaristaking

De Februaristaking komt niet ineens uit de lucht vallen. Vanaf eind 1940 worden Joden lastiggevallen door de Weerafdeling van de NSB en verdedigen zich. Er ontstaan opstootjes en rellen. De eerste razzia in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog op 22 en 23 februari 1941 is de druppel die de emmer doet overlopen.

Janneke Jorna | Netwerk Oorlogsbronnen
Deel dit artikel
Joodse mannen in de Nieuwe Uilenburgerstraat tijdens de razzia op 22 februari 1941
Joodse mannen in de Nieuwe Uilenburgerstraat tijdens de razzia op 22 februari 1941
Joodse mannen in de Nieuwe Uilenburgerstraat tijdens de razzia op 22 februari 1941. Oorlogsbronnen.nl | Beeldbank WO2 | NIOD

Openlijk geweld

De Weerafdeling (WA) van de NSB trekt de Amsterdamse Joodse wijk in en valt Joden lastig. De WA’ers intimideren Joden, brengen vernielingen aan, stelen en plegen openlijk geweld. Er ontstaat een tegenbeweging, waarbij de Joodse en ook niet-Joodse Amsterdammers in knokploegen de confrontatie aangaan met WA’ers.

Organisatie
Weerbaarheidsafdeeling

De Weerbaarheidsafdeeling (WA) was de geuniformeerde ordedienst en knokploeg van de NSB en werd op 3 november 1932 door Mussert ingesteld. De WA leek in veel opzichten op de Italiaanse fascistische Zwarthemden en de SA van de NSDAP. Vooruitlopend op het door de regering aangekondigde verbod op weerkorpsen, ontbond Mussert de weinig gedisciplineerde WA op 31 december 1935. Na de heroprichting van het korps in mei 1940 richtten de WA’ers hun agressie op straat tegen politieke tegenstanders en Joden. De WA speelde tijdens de bezetting een belangrijke rol in de militarisering van de NSB en leverde manschappen voor de NSKK, de Waffen-SS, het Vrijwilligerslegioen Nederland, de Landstorm en de Landwacht.

Meer over Weerbaarheidsafdeeling

Zelfgemaakte ploertendoder

Op 11 februari 1941 is er weer zo’n rel op het Waterlooplein, er wordt gevochten en WA’er Hendrik Koot raakt zwaar gewond. Hij overlijdt drie dagen later. Zijn begrafenis wordt een enorme publicitaire stunt van de NSB. Zij zijn hier het slachtoffer, is de gedachte. Uit het proces-verbaal, opgemaakt door de Amsterdamse politie, blijkt dat Koot een zelfgemaakte ploertendoder aan een koord om zijn pols had zitten. Toch beweert de NSB dat Koot ongewapend was geweest en op beestachtige wijze afgemaakt is door bloeddorstige Joden. De Duitse bezetter neemt dit verhaal maar wat graag over, het past perfect in de Duitse nationaalsocialistische antisemitische denkbeelden.

Mens
Hendrik Koot

Hendrik Evert Koot (Amsterdam, 5 april 1898 - Amsterdam, 14 februari 1941) was een nationaalsocialist. Koot werd op 12 april 1936 lid van de NSB met stamboeknummer 68722. Vanaf mei 1940 was hij actief bij de Weerbaarheidsafdeling (WA). Na straatgevechten met NSB-opponenten op 11 februari 1941 overleed Koot aan zijn verwondingen. De dood van Koot en de straatgevechten vormden de aanleiding tot een grootschalige razzia en - in reactie hierop - de Februaristaking. Bron: WO2 Biografieën Netwerk Oorlogsbronnen.

Meer over Hendrik Koot
Proces-verbaal van de Amsterdamse politie over Hendrik Koot
Proces-verbaal van de Amsterdamse politie over Hendrik Koot
Proces-verbaal van de Amsterdamse politie over Hendrik KootOorlogsbronnen | Archief van de Gemeentepolitie | Stadsarchief Amsterdam

Joodsche Raad

Ook wordt de onrust en de dood van Koot aangegrepen als aanleiding om de Joden te straffen. Een aantal leiders van de Joodse gemeenschap worden bijeengeroepen en krijgen de opdracht om een Judenrat op te zetten. Deze werd verantwoordelijk voor de orde en rust in de Amsterdamse Joodse gemeenschap en later die van het gehele land. De eerste opdracht heeft direct verband met de onrust: de Raad moet erop toezien dat Joden alle wapens inleveren bij de autoriteiten.

Gebeurtenis
Oprichting Joodsche Raad voor Amsterdam

De Oprichting Joodsche Raad voor Amsterdam werd op 13 februari 1941 geëist door Hans Böhmcker, Beauftragte van Amsterdam na rellen in de Jodenbuurt en de dood van WA'er Hendrik Koot. Abraham Asscher en David Cohen stelden de Joodsche Raad samen en werden voorzitters. Het hoofdbureau was gevestigd aan de Nieuwe Keizersgracht 58. De eerste oproep van de Joodsche Raad was het inleveren van wapens bij het politiebureau op het Jonas Daniël Meijerplein.

Meer over Oprichting Joodsche Raad voor Amsterdam
Razzia van Amsterdam op de Jodenbreestraat

Razzia van Amsterdam

Toch stelt dit de Duitse bezetter nog niet gerust. De aanhoudende onrust en confrontaties moeten de kop ingedrukt worden en een voorbeeld gesteld worden. Op 22 februari rijdt een colonne Duitse legertrucks het Waterlooplein op en de buurt wordt afgegrendeld. Jonge Joodse mannen worden door de Grüne Polizei (Ordnungspolizei in groen uniform) hardhandig naar de verzamelplekken op het Jonas Daniël Meijerplein en het Waterlooplein gebracht. Hier worden zij vernederd, mishandeld en afgevoerd. De volgende dag gebeurt hetzelfde en dan zijn veel niet-Joodse Nederlanders getuigen van de razzia vanwege de zondagsmarkt op het Waterlooplein. In totaal worden er 427 Joodse mannen tussen de 20 en 35 jaar opgepakt.

Bekijk de slachtoffers van de Razzia van Amsterdam

Gebeurtenis
Razzia van Amsterdam

De Razzia van Amsterdam vond plaats op 22 en 23 februari 1941. Het was de eerste grootschalige razzia in bezet Nederland. Meer dan 400 Joodse mannen werden opgepakt in de Jodenbuurt en op het Jonas Daniel Meijerplein en het Waterlooplein verzameld. Vanaf daar werden ze via Kamp Schoorl naar Buchenwald en Mauthausen gedeporteerd. Slechts twee mannen overleefden. De razzia vormde de aanleiding voor de Februaristaking.

Meer over Razzia van Amsterdam

Staakt, Staakt, Staakt

Al wekenlang wordt een grote staking voorbereid, als de Razzia van Amsterdam plaatsvindt. Deze vormt voor leden van de illegale Communistische Partij van Nederland (CPN) aanleiding om de staking in werking te zetten. Zo'n tienduizend medewerkers van verschillende bedrijven leggen het werk neer, en staken op 25 en 26 februari in Amsterdam. De staking slaat ook over naar andere plaatsen en bedrijven. Onder andere in Zaandam, Utrecht, Haarlem en Velsen. De bezetter grijpt met harde hand in.

Gebeurtenis
Februaristaking

De Februaristaking vond plaats op 25 en 26 februari 1941, uit protest tegen de Jodenvervolging. De staking begon in Amsterdam en breidde uit naar Hilversum, de Zaanstreek, Haarlem, Velsen en Utrecht. De Duitse bezetter drukte de Februaristaking met veel geweld de kop in.

Meer over Februaristaking

Van Schoorl naar Buchenwald

De mannen die opgepakt zijn tijdens de Razzia van Amsterdam zijn met vrachtwagens naar Kamp Schoorl gebracht. Terwijl in Amsterdam en andere delen van het land wordt gestaakt, worden de mannen hier medisch gekeurd en verhoord. Bijna veertig van hen worden vanwege medische redenen teruggestuurd naar Amsterdam. Maar op 27 februari worden 389 mannen getransporteerd naar Buchenwald. Zij vertrekken vanaf Alkmaar per trein naar het station van Weimar. Vanaf daar lopen zij naar het kamp. In Kamp Buchenwald komen bijna vijftig mannen om het leven. 

Kamp
Kamp Schoorl

Kamp Schoorl (Duits: Polizeiliches Durchgangslager Schoorl) was van juni 1940 tot 26 oktober 1941 een concentratiekamp en doorgangskamp bij Schoorl, Noord-Holland. Het was het eerste concentratiekamp in Nederland. Aanvankelijk werden in het kamp buitenlanders die ten tijde van de Duitse machtsovername in Nederland verbleven geïnterneerd en vervolgens Joden, politieke gevangenen (vooral communisten) en Nederlandse luchtmachtofficieren. De meeste gevangenen werden getransporteerd naar andere kampen. Na sluiting van het kamp in oktober 1941 tot het einde van de oorlog werd het terrein gebruikt om eenheden van de Organisation Todt en de Wehrmacht onder te brengen. Na de oorlog was het een bewarings- en interneringskamp voor (vermeende) politieke delinquenten.

Meer over Kamp Schoorl
buchenwald
buchenwald
Gevangenen staan op appèl in Kamp Buchenwald.Oorlogsbronnen.nl | Beeldbank WO2 | NIOD

Kamp Mauthausen

De 338 overgebleven mannen worden op 22 mei 1941 getransporteerd van Kamp Buchenwald naar concentratiekamp Mauthausen. Bij aankomst worden direct vijftig van hen tegen de omheining gejaagd en geëlektrocuteerd. Vrijwel alle mannen sterven voor het einde van het jaar aan de ontberingen in Mauthausen. Zij worden vermoord, plegen zelfmoord of sterven in de steengroeve.

Dodentrap in Mauthausen
Dodentrap in Mauthausen
Dodentrap in Kamp MauthausenOorlogsbronnen | SS Archiv | NIOD
Steengroeve in Mauthausen
Steengroeve in Mauthausen
Steengroeve in Kamp MauthausenOorlogsbronnen | SS Archiv | NIOD
Kamp
Mauthausen

Mauthausen was een concentratiekamp, gelegen in Oostenrijk nabij het gelijknamige dorp ten oosten van Linz. Het was in gebruik van 8 augustus 1938 tot aan de bevrijding door Amerikaanse troepen op 5 mei 1945. In Mauthausen hebben bijna 200.000 personen gevangen gezeten, vooral politieke gevangenen, verzetsmensen en Joden die als ‘strafgeval’ gedeporteerd waren, maar ook krijgsgevangenen, Sinti en Roma, Jehova’s getuigen, homoseksuelen en criminelen. In totaal kwamen circa 95.000 gevangenen om het leven, als gevolg van uitputting door dwangarbeid in de nabijgelegen steengroeve, ziekte, verhongering of vergassing.

Meer over Mauthausen

Aktion 14f13

In Schloss Hartheim worden zeer waarschijnlijk 150 van de Joodse mannen vergast met koolmonoxide. Dit is een van de euthanasie-centra uit Aktion T4, waar gehandicapten en mensen met psychiatrische ziektes worden gesteriliseerd of vermoord. Op 28 december 1941 zijn nog acht mannen in leven. Ook zij sterven korte tijd later.

Bekijk de slachtoffers van Schloss Hartheim

Thema
Aktion 14f13

Aktion 14f13, ook wel als Invaliden of Gevangeneneuthanasie omschreven, was van 1941 tot 1944 de selectie en het doden van zieke, oude of niet meer arbeidsgeschikte concentratiekamp-gevangenen. Later werd de selectie ook uitgebreid naar andere gevangenen. Gevangenen uit Mauthausen en Gusen werden vergast in Schloss Hartheim.

Meer over Aktion 14f13
Slot Hartheim
Slot Hartheim
Slot HartheimWikimedia Commons
Geblindeerde bus waarmee slachtoffers naar Hartheim getransporteerd werden
Geblindeerde bus waarmee slachtoffers naar Hartheim getransporteerd werden
Geblindeerde bus waarmee slachtoffers naar Hartheim getransporteerd werdenDokumentationsstelle Hartheim | Wikimedia Commons
Kamp
Schloss Hartheim

Slot Hartheim was een van zes instellingen waar het T4-euthanasieprogramma werd uitgevoerd, waarbij mensen met een geestelijke en/of lichamelijke handicap en psychiatrische patiënten systematisch werden vermoord. Van 1940 tot 1944 gingen ongeveer 30.000 mensen in Slot Hartheim de dood tegemoet, door middel van een dodelijke injectie of vergassing. Als onderdeel van Aktion 14f13 werden hier ook zwakke concentratiekampgevangenen vergast.

Meer over Schloss Hartheim

Overlevers

Slechts twee mannen die opgepakt zijn tijdens de Razzia van Amsterdam, overleven: Max Nebig en Gerrit Blom. Max wordt van Kamp Schoorl naar Buchenwald getransporteerd, daar wordt hij geselecteerd door de kamparts voor medische experimenten. Max ondergaat een nutteloze maagoperatie. Hierna zou hij een dodelijke injectie moeten krijgen, maar een goedgezinde Kapo voorkomt dit. Hij verblijft tot de bevrijding ondergedoken in de TBC barak van het kamp.

Persoon
Max Nebig

Bekijk de route die Max heeft afgelegd in zijn tijdlijn op Oorlogslevens.nl

Meer over Max Nebig

De Joodse communist Gerrit Blom wordt ook naar Buchenwald getransporteerd, maar keert daarna terug naar Amsterdam. Tijdens verhoren in het Lloyd Hotel, waar veel februaristakers gevangen zitten en mishandeld worden, noemt een van de organisatoren van de staking, Frans Lavell, de naam van Gerrit Blom. Frans weet dat Gerrit al gearresteerd is tijdens de Razzia van Amsterdam en maakt zich daarom geen zorgen. Maar hierdoor wordt Gerrit teruggehaald uit Buchenwald en berecht in het proces tegen de organisatoren van de Februaristaking in het najaar van 1941. Hij krijgt ruim zes jaar tuchthuisstraf in de Duitse gevangenis en overleeft.

Persoon
Gerrit Blom

Bekijk de route die Gerrit heeft afgelegd in zijn tijdlijn op Oorlogslevens.nl

Meer over Gerrit Blom
Ontvang onze nieuwsbrief
Tweewekelijks geven we je een overzicht van de meest interessante en relevante onderwerpen, artikelen en bronnen van dit moment.
Ministerie van volksgezondheid, welzijn en sportVFonds
Contact

Vijzelstraat 32
1017 HL Amsterdam

info@oorlogsbronnen.nlPers en media
Deze website is bekroond met:Deze website is bekroond met 3 DIA awardsDeze website is bekroond met 4 Lovie awards