"Voor hem was het onmogelijk om niets te doen". Verzetsman en jazzmuzikant Boy Edgar
Boy Edgar was een beroemde Nederlandse jazzmuzikant. Hij is bekend om zijn impact op de Nederlandse jazzscene, zijn muzikale samenwerkingen met Nina Simone en zijn vriendschap met Duke Ellington. Op medisch gebied staat Edgar, die ook arts was, bekend om zijn baanbrekende onderzoek naar multiple sclerose. Maar er is weinig bekend over wat misschien wel zijn belangrijkste prestatie is: het redden van Joodse kinderen tijdens de Holocaust.
Tegen de overheersing
Op 22 februari 2023 was het 125 jaar geleden dat Anton de Kom werd geboren in Paramaribo, Suriname. De antikoloniale activist en schrijver van Wij slaven van Suriname was tijdens de Tweede Wereldoorlog actief in het verzet. Vlak voor de bevrijding kwam hij aan zijn einde in Kamp Neuengamme. De Kom is wellicht de bekendste, maar zeker niet de enige verzetsstrijder met een koloniale achtergrond. Cijfers over verzet zijn vanwege het geheime karakter moeilijk te verzamelen, maar wel staat vast dat mensen uit de koloniën zeer actief waren in het Nederlandse verzet. Zij kwamen uit Nederlands-Indië/Indonesië, het Caribisch gebied en Suriname en streden tegen de Duitse overheersing van hun koloniale overheerser. Ter gelegenheid van 125 jaar Anton de Kom besteedt Netwerk Oorlogsbronnen dit jaar aandacht aan verzetsstrijders met een koloniale achtergrond. Wie waren zij en wat waren hun beweegredenen?
Verliefd op de jazz
George Willem Fred (Boy) Edgar werd in 1915 geboren in Amsterdam in een welvarend gezin. Hij was de zoon van de Armeense Alexander George Edgar, koopman in Indische producten, en de Indische Georgine Adeline Marie Reisner. Na de beurskrach van 1929 ging zijn vader failliet en stierf kort daarna, waardoor Edgar en zijn moeder in armoede achterbleven. Toen hij 15 was, kocht Edgar zijn eerste plaat, Duke Ellington's Mood Indigo, en werd verliefd op de jazz. Het was een liefde ertoe zou leiden dat hij jazzmuzikant en bandleider werd.
George Willem Fred (Boy) Edgar (Amsterdam, 31 maart 1915 - Amsterdam, 8 april 1980) was een arts, jazzmuzikant en verzetsdeelnemer. Hoewel Edgar door het Duitse verbod op jazzmuziek niet meer kon optreden als pianist en trompettist, bleef hij wel actief als dirigent en componist. Edgar heeft Joodse kinderen geholpen met onderduiken en dook zelf ook onder. Na de Tweede Wereldoorlog weigerde Edgar dienst in Nederlands-Indië en werd veroordeeld tot een korte gevangenisstraf. Bron: WO2Net Biografieën.
Meer over Boy EdgarRond de late jaren '30 was jazz de populairste muziekstroom onder progressieve jongeren. Amsterdam had een bloeiende jazz scene. Amerikaanse muzikanten zoals Freddy Johnson en Coleman Hawkins speelden er regelmatig in de clubs. Ook Surinaamse mannen die in de jaren '30 naar Nederland kwamen vonden werk in de scene, als barman, uitsmijter, of als muzikant zoals Teddy Cotton en Kid Dynamite. Edgar sloot zich aan bij het Haagse jazz ensemble The Moochers en kwam in zijn vrije tijd vaak in de jazzclubs. Ook speelde hij met Johnson en Hawkins.
Freddy Johnson (New York City (Verenigde Staten), 12 maart 1904 - New York City (Verenigde Staten), 24 maart 1961) was een Amerikaanse jazz-pianist die gedurende de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam verbleef. Hier speelde hij samen met o.a. Boy Edgar. Op 11 december 1941, vlak na Pearl Harbour, werd hij gearresteerd door de Nazi's en naar Kamp Amersfoort gebracht. Vanaf januari 1942 zat hij gevangen in het Tittmoning interneringskamp. In februari 1944 kwam hij vrij bij een gevangenenruil en werd gerepatrieerd naar de Verenigde Staten. Bron: WO2Net Biografieën.
Meer over Freddy JohnsonDe bezetting
In de eerste periode na mei 1940 veranderde er voor Edgar nog niet zoveel. Hij was bezig met zijn medische studie en speelde daarnaast in de jazzclubs. Maar vanaf 1941 begon dat te veranderen. Joodse musici mochten niet meer in het openbaar optreden; er kwam een dansverbod; en na Pearl Harbor kwam er een verbod op Amerikaanse muziek. In het najaar van 1942 kwam er een volledig verbod op jazz.
Er was echter een uitzondering: de Rotterdamse wijk Katendrecht. De uitgaanswijk voor zeelieden was met haar prostituees namelijk verboden terrein voor de Duitse Wehrmacht. De bezetter was bang voor rasvermenging en geslachtsziektes. Dit maakte Katendrecht tot een soort vrijstaat, waar nog volop jazz werd gespeeld door Freddy Johnson, Kid Dynamite, Teddy Cotton en Boy Edgar.
Overigens waren de Nazi's niet de eersten die jazz aan banden wilden leggen. De Amsterdamse politie had in 1937 al een rapport opgesteld waarin werd gepleit voor het ontslaan van zwarte muzikanten en werknemers uit de jazzclubs, om 'het maatschappelijk gevaar' dat zij zouden vormden voor 'blanke meisjes'.
De Aanval op Pearl Harbor was de Japanse verrassingsaanval op de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbor. Deze aanval op 7 december 1941 bracht Amerika in de Tweede Wereldoorlog.
Meer over Aanval Pearl HarborIn verzet
De anti-Joodse maatregelen beïnvloeden ook het persoonlijke leven van Edgar. Hij werd verliefd op een Joods meisje, Mimosa (Mia) Frenk. Boy en Mia trouwden op 30 september 1942. In 1943 studeerde Edgar af als arts. In die hoedanigheid was hij, net als veel andere artsen en verplegers, betrokken bij het verzet. In mei 1942 had de bezetter alle medici opgeroepen om lid te worden van de Artsenkamer, in de hoop om daarmee controle te kunnen uitoefenen. Van de zevenduizend in Nederland werkzame artsen meldden zich echter maar een paar. De meesten vonden de nieuwe organisatie in strijd met de eed van Hippocrates en besloten tot verzet.
Zo ook Edgar. Samen met Mia zette hij zich in om Joodse kinderen van deportatie te redden. Als arts was het voor hem mogelijk om na de avondklok naar buiten te gaan. Zo kon hij zonder grote verdenkingen de straat op om onderduikplekken te regelen voor de kinderen.
Artsenverzet is hier het verzet van Nederlandse artsen tegen de gelijkschakeling van de Nederlandse Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst, het aansluiten bij de ilegale organisatie Medisch Contact en de verzetsactiviteiten die artsen ontplooiden.
Meer over ArtsenverzetEen jonge Duitse vluchteling
Edgar sprak ook na de oorlog eigenlijk nooit over zijn verzetswerk. Veel van wat we weten is afkomstig van Marion Cassirer (geboren Kaufman), die als kind werd gered door de Edgars. Toen Marion en haar moeder Lina vanuit Duitsland naar Nederland vluchtten, werden ze door het Nederlandse verzet gescheiden en in onderduik gezet. Lina dook onder op een boerderij, en Marion werd bij Boy en Mia Edgar ondergebracht. In haar holocaust testomonies, in 1995 en 2010 gefilmd door de Vancouver Holocaust Education Centre in British Columbia, Canada, was het idee dat zij met haar zwarte haar kon doorgaan voor een dochter van Edgar. Maar later in haar getuigenis vertelt ze hoe Mia haar regelmatig meenam om haar haar blond te verven. Waarom Marion's haar blond moest worden geverfd terwijl dat van Boy Edgar zwart was, blijft onduidelijk. Een ander verrassend element in haar getuigenis is dat Marion Mia beschrijft als niet-Joods. Het lijkt erop dat Marion na al die jaren nooit te weten is gekomen dat Mia ook Joods was.
Mimosa Frenk (Amsterdam, 24 januari 1918 - Amsterdam, 3 december, 1958) was een verzetsdeelnemer. Ze werd geboren in een Joods gezin in Amsterdam. Op 30 september 1942 trouwde ze met jazzmuzikant Boy Edgar. Samen hielpen ze Joodse kinderen met onderduiken. In 1958 overleed ze aan de gevolgen van multiple sclerose. Bron: WO2Net Biografieën.
Meer over Mimosa FrenkDe Crèche aan de Plantage Middenlaan
Het was op weg naar één van Marion's haarverfafspraken dat Mia werd aangehouden door de politie en gevraagd werd wat ze deed met een Joods kind. De politie liet Mia gaan, maar Marion werd meegenomen naar de "Crèche" tegenover de Hollandsche Schouwburg, die tijdens het nazi-regime werd gebruikt als deportatiecentrum voor Joden. Joodse kinderen werden van hun ouders gescheiden en in de crèche vastgehouden in afwachting van hun deportatie. Marion werd zes weken in de crèche vastgehouden totdat de Edgars haar konden redden.
De Crèche van de Vereeniging Zuigeling-Inrichting en Kinderhuis, werd geopend in 1924 en vanaf 1926 geleid door Henriëtte Pimentel. In 1942 en 1943 werd de crèche gebruikt als 'kinderafdeling' van doorgangshuis de Hollandsche Schouwburg, van waaruit (Amsterdamse) Joodse mensen werden afgevoerd naar Westerbork. In september 1943 werd de crèche permanent gesloten.
Meer over Crèche Vereeniging Zuigeling-Inrichting en KinderhuisDe details van deze redding blijven onduidelijk. In de biografie Boy Edgar: het dubbelleven van een alleskunner, geschreven door Marie-Claire Melzer en Marieke Klomp, wordt de redding van Marion in de grotere context van de reddingsoperatie van de Crèche geplaatst. Crèchedirecteur Henriëtte Pimentel en hoofd van de Hollandsche Schouwburg Walter Süskind organiseerden hier een van de grootste reddingsoperaties van de Tweede Wereldoorlog. Tussen de 600 en 1000 Joodse kinderen werden uit de Crèche gered. Cruciaal voor de reddingsoperatie was de tramlijn tussen de Schouwburg en de Crèche. Wanneer de tram vertraagde of stopte tussen de twee gebouwen, kon de Duitse soldaat die buiten stond de Crèche niet zien. Dat waren de momenten waarop verpleegsters kinderen uit de Crèche haalden en overhandigden aan leden van het verzet die om de hoek stonden te wachten. Volgens de biografie is Marion zo ook uit de Crèche naar Mia gesmokkeld. Mia bracht Marion vervolgens naar het Amstelstation, vanwaar Boy haar per trein naar een familie in Heumen bracht, een klein dorp in het oosten van Nederland.
In haar Holocaust testimony schrijft Marion haar redding grotendeels toe aan de medewerking van een christelijke Duitse soldaat, die van het verzet de opdracht kreeg om "de andere kant op te kijken" zodat Marion naar Mia en Boy toe kon gaan. Ook zijn er enkele artikelen die beweren dat Boy een Duitse soldaat heeft omgekocht, maar de bronnen blijven onduidelijk. Of het nu de tram was of de omgekochte soldaat, feit blijft dat de redding succesvol was en Marion de Holocaust overleefde.
Henriëtte Henriquez Pimentel speelde de volgende rol(len) in het verzet: Leiderschapspositie en Smokkelen Joodse Kinderen. De volgende korte omschrijving van het verzetswerk is bekend: Directeur Kindercreche Amsterdam. Centraal figuur in de smokkel van Joodse kinderen uit de Creche. Bronvermelding: Noord-Hollands Archief: Lijst van Vrouwen in verzet. Henriëtte Henriquez Pimentel (Amsterdam, 17 april 1876 - Auschwitz, 17 september 1943) was een Joodse onderwijzeres en verzetsdeelnemer. Pimentel hielp Joodse kinderen aan een onderduikadres. Dit deed zij door kinderen uit de crèche van de Hollandsche Schouwburg te smokkelen en onder te brengen bij verschillende verzetsgroepen. Pimentel werd op 26 april 1943 gearresteerd en kwam om in Auschwitz op 17 september 1943. Bron: WO2Net Biografieën.
Meer over Henriëtte PimentelDienstweigeraar
Nadat de Nederlandse regering de Indonesische onafhankelijkheid, die op 17 augustus 1945 werd uitgeroepen door Sukarno en Mohammad Hatta, weigerde te erkennen, besloot het tot militair ingrijpen. Vele Nederlandse mannen, onder wie Edgar, kregen een oproep voor de dienstplicht. Edgar voelde zich door zijn Indische moeder verwant aan de Indonesiërs en weigerde om als militair deel te nemen aan de 'politionele acties'. Hierop werd hij korte tijd gevangen gezet. Later werd besloten dat Edgar als burgermedicus kon worden uitgezonden, maar hier werd nooit gevolg aan gegeven.
‘Politionele acties’ is de eufemistische term voor de grootschalige militaire operaties van het Nederlandse leger in Indonesië tussen 1945-1949, die erop gericht waren om Indonesische Onafhankelijkheid te voorkomen. De naam duidt specifiek op de twee offensieve operaties, Operatie Kraai en Operatie Product.
Meer over Politionele actiesEen leven in beeld
In 1973 wijdde het tv-programma Leven In Beeld met Sonja Barend een uitzending aan Edgar en zijn muzikale prestaties. Als verrassing waren Marion en haar moeder Lina overgekomen om hun verhaal te vertellen. Zo leerde Nederland voor het eerst over zijn verzetsverleden. Boy Edgar redde minstens vijf Joodse kinderen tijdens de Holocaust. In 2017 werd hij postuum erkend als Rechtvaardige onder de Volkeren door Yad Vashem, het World Holocaust Remembrance Centre in Jeruzalem. Boy Edgar zelf sprak nooit over zijn reddingswerk. Mensen die hem kenden waren het erover eens dat hij de Yad Vashem erkenning waarschijnlijk geweigerd zou hebben. "Boy was een humanist. Voor hem was het onmogelijk om niets te doen."
Rechtvaardige onder de Volkeren is een eretitel die door Israël aan niet-Joden wordt gegeven. Zij hebben tijdens de Holocaust Joden helpen onderduiken, ontkomen en overleven. De titel wordt ook wel Yad Vashem-onderscheiding voor hulp aan Joden genoemd. De leiding van Yad Vashem kent de titel toe.
Meer over Rechtvaardige onder de VolkerenUitgezonden door de AVRO op 21 december 1973. Vanaf 37.00 min gaat het over de Tweede Wereldoorlog. Vanaf 43.24 gaat het over Marion.
AVRO | Ray EdgarOver de auteur
Elise Bigley is een Canadese researcher en historicus, voorheen verbonden aan de Vancouver Holocaust Education Centre. Annemarie van Dijk is een Nederlandse historicus en momenteel verbonden aan Netwerk Oorlogsbronnen.
Bronvermelding
- Marie-Claire Melzer en Marieke Klomp. Boy Edgar. Het dubbelleven van een alleskunner. Amsterdam: Cossee, 2015.
- Vancouver Holocaust Education Centre. Holocaust testimonies Marion C., 1995 en 2010.