Op de avond van 9 november 1944 werd er een cordon rond Rotterdam en Schiedam gelegd door het Duitse leger. Alle belangrijke bruggen en strategische punten waren afgezet, trams reden niet meer en het telefoonverkeer was geblokkeerd. Op de twee daarop volgende dagen werden ruim 52.000 Rotterdammers en Schiedammers tussen de zeventien en veertig jaar oud opgepakt en afgevoerd richting Duitsland om daar dwangarbeid te verrichten in veelal beroerde omstandigheden. De Razzia van Rotterdam is een van de grootste klopjachten die het Duits Nationaalsocialistische regime heeft gehouden. Het verzetsblad Vrij Nederland reageerde dan ook geschokt, het schreef op 14 december 1944: ‘Vijftigduizend Nederlandse mannen laten zich als schapen wegvoeren en evenzoveel vrouwen zien toe hoe hun mannen en zoons weerloos naar Hitlers slachtbank worden geleid’. Het project Reis van de Razzia is gebaseerd op gefilmde getuigenissen van mannen die de razzia en de daaropvolgende reis hebben meegemaakt, om een hiaat in de geschiedschrijving te vullen en om inzicht te geven in de gebeurtenissen aan de hand van het thema "Handelingsruimte van een individu in een samenleving onder druk". Piet Bergs Piet Bergs werkte al bij de spoorwegen, toen hij werd opgeroepen voor de arbeidsinzet. Hij is in een veewagon richting Duitsland vervoerd. Daar kreeg hij een opleiding, waarna hij moest helpen met het verstrekken van kleding aan Duitsers die woonden in gebombardeerde steden en gebieden. Uiteindelijk is hij met twee vrienden gevlucht, vlak voor de bevrijding door de Amerikanen. Ze hebben wat kleding op een handkar gelegd en die kar meegenomen. Na een voettocht van tien dagen zijn ze bij de Duits-Nederlandse grens aangekomen. Daar hebben ze hun handkar moeten inleveren. Hij heeft één kostuum kunnen meenemen, daar is hij ook in getrouwd. Later bleek dat de douane de spullen zelf heeft meegenomen. Piet is kort in militaire dienst geweest. Hij zou naar Indonesië gaan, maar is afgekeurd voor de tropen. Kort daarop is hij helemaal afgekeurd en hij heeft zijn werkzaamheden bij de spoorwegen voortgezet. Tussen de thuiskomst en de oproep voor militaire dienst is hij getrouwd. Hij is trots op de wederopbouw, maar heeft niet zoveel met de stad. Tijdens het interview raakt Piet ontroerd en zegt dat hij zijn gevoelens herbeleeft.

Geboren in Putten, gezin van 11 kinderen. Na mislukte aanslag op generaal Rauter, met zwager gevlucht en ondergedoken bij een boer. Worden er uit gehaald en in de kerk van Putten opgesloten: op transport naar Kamp Amersfoort. Is in kamp Amersfoort van 2 tot 11 oktober 1944. Wordt door Kotälla in elkaar geslagen, nadat hij aardappelen steelt: moet 3 dagen in rozentuin staan. Wordt niet kaalgeschoren en heeft nog eigen kleren. Op 11 oktober 1944 op transport naar Neuengamme. Poedelnaakt, kaalgeschoren, lysoldouche. Diverse buitenkampen, barakken zonder ramen, stro op de vloer, in elkaar geslagen, rechterkaak verbrijzeld, veel pijn. Gebeden om hulp, daarna overal doorheen gekomen. Werkt in keuken, steenfabriek, straten schoonmaken. Op transport naar Bergen Belsen, moet lijken verzamelen om in het crematorium te verbranden. Naar Lübecker Bocht, ingescheept. De schepen worden door Engelsen gebombardeerd en zinken, behalve de Thielbek, waar hij in zit. Overgebracht naar Trelleborg, in school omgebouwd tot hospitaal en nog revalideren in Rädsbrün. Komt op 16 augustus 1945 thuis, na een half jaar oproep voor militaire dienst, rekwest wordt afgewezen naar Indië waar hij 3 ½ jaar blijft. Na de oorlog bij de marechaussee.

Geïnterviewde (1923) is geboren in Amsterdam (Kattenburg). Toen hij 14 jaar was, overleed zijn vader. Hij moest van school af en ging aan de slag als slagersknecht. Na een controle in de slagerij in 1942 moest hij zich melden op het Leidseplein. Hij werd op transport gesteld naar Braunschweig om te werken in een werkplaats van de tram. Hij werd overgeplaatst naar een opleiding en is toen gevlucht met een ander, die een Duits paspoort had, waardoor ze door Duitsland kwamen. Bij station Bentheim is hij op een trein gaan liggen. Zo is hij tot Utrecht gekomen, daar was net een razzia. In de nacht is hij doorgereisd naar Amsterdam. Hij is ondergedoken in Blokker, waar hij bij tuinders werkte. Geïnterviewde werd opgepakt en naar Amsterdam gebracht. Hier zat hij in een cel met 6 man. Daarna werd hij op transport naar Kamp Amersfoort gezet, waar hij ontluisd en kaal geschoren werd. In commando ging hij naar Soesterberg om onderhoud uit te voeren aan het vliegveld. Hij werd vervolgens op transport naar Neuengamme gezet. Volgens geïnterviewde werd je daar van alle menselijkheid ontdaan. Van Neuengamme werd hij naar Husem / Schwesin gestuurd om tankvallen te maken. Hier waren ongeveer 1500 man, terwijl het kamp gebouwd was voor 300 man. Daar kreeg hij een enorm respect voor Jehova's Getuigen, die als enigen weigerden te werken aan de oorlogsindustrie. Na de oorlog is geïnterviewde ook actief Jehova's Getuige geworden. Hij was bang te bezwijken aan het werk en verstopte zich in de ziekenbarak als helper. Toen het kamp werd opgeheven, ging hij terug naar Neuengamme, waar hij diverse werkjes uitvoerde als het schilderen van wagons en metaal bewerken in een smederij. Hij moest op “doden”transport en is toen in de ziekenbarak opgenomen als schuilplaats. Later is hij tewerkgesteld in kleine garage, vervolgens in de opruimingsploeg van het kamp om alles te vernietigen voordat de bevrijders zouden komen. Geïnterviewde ging op transport met de vrachtboot Athen naar Hamburg, vandaar vertrok hij in het grote schip Cap Arcona. Onderdeks zaten 5000 gevangenen. Geïnterviewde wist aan dek te komen en bij de bommeninslag op 2 mei 1945 via een touw in zee te belanden en met een rubbervlot al peddelend aan het strand te komen van Neustadt. Hier werd hij opgevangen in een schoolgebouw. Via Hamburg reisde hij naar Enschede en van daaruit naar huis. Een wonderbaarlijke redding vanaf een schip, dat bewust tot zinken zou worden gebracht.

Werd in Wijk aan Zee geboren in een gezin van 5 kinderen waarvan hij de jongste was. Wilde van jongs af aan banketbakker worden, deed ervaring op in IJmond. Als vergelding voor de moord op 2 NSB’ers, wordt hij op 18 jarige leeftijd bij een razzia op 16 april 1944 opgepakt en naar Kamp Amersfoort gebracht als gijzelaar met nog 400 anderen uit Beverwijk en omstreken. Na 6 maanden op transport naar Duitsland, in werkkampen Mitleben, Zeusen, Scharfstadt en Amersdorf. Kampen in Duitsland waren verschrikkelijk, heeft veel vrienden verloren. Wordt in april 1945 door de Amerikanen bevrijd en komt na een aansterkingsperiode in juli 1945 weer thuis. Na de oorlog hervat hij zijn beroep als banketbakker, trouwt en krijgt kinderen. Praat nooit met ouders over kampervaringen, pas later met zijn kinderen. Rond zijn 57e jaar beginnen gezondheidsproblemen gecombineerd met post traumatische stress klachten. Moet stoppen met werken. Krijgt na veel moeite een uitkering van stichting 40-45 op grond van zijn kampervaringen. Is terug geweest op voormalige kampplaatsen en is zeer voorkomend door ontvangen, heeft ervaren dat de meeste Duitsers goede mensen zijn. Hij koestert geen wrok meer.

Geboren op 9 september 1921 in Slagharen. Zijn ouders hebben een café, dat tijdens eerste oorlogsjaren wordt ingenomen. Verder relatief rustig. In augustus 1944 wordt een Duitse SS'er ontwapend, er volgt een razzia en op 07-08-1944 worden 20 mannen opgepakt, waaronder NN. Ze worden op een open vrachtauto overgebracht naar Tynaarlo en begin september door naar Kamp Amersfoort. Mag zijn ring en schoenen aan- en omhouden, wordt niet kaal geschoren. Voor afgifte van zijn horloge krijgt hij kampgeld. Wordt ondergebracht in Block II en moet stro vlechten. Op transport naar Duitsland, van Leipzig naar Böhlen, tewerkgesteld in de bruinkoolindustrie. Wordt op een dag plotseling geroepen door een SS'er, die familie is van medegevangenen. NN gaat mee om die te zoeken. Ze reizen per trein naar Leipzig, Duisburg en Gronau. Gooien onderweg hun koffers uit de trein en sluipen heimelijk over de grens. Duikt tien dagen onder in de omgeving van Denekamp. Daarna in Slagharen op zolder van het café tot de bevrijding.

Ontwikkelt na lagere school en HBS een hobby als sterrenkundige. Studeert in Utrecht geografie. Moet studie onderbreken door het niet ondertekenen van de pro-Duits verklaring. Raakt betrokken bij onderbrengen onderduikers. Wordt in april 1944 opgepakt bij een grootscheepse razzia en samen met tweelingbroer en anderen naar Rotterdam gebracht. Komt in Kamp Amersfoort terecht: zijn broer mag na 3 weken wegens ambtelijke onmisbaarheid terug. Moet zelf als politieke gevangene binnen de poort blijven. Wordt aangemerkt als stakingsleider bij de Alba-barak omdat ze weigeren op zondag te werken. Voor straf op de appèlplaats een halfuur rond een boom hollen. Veroorzaakt wond in arm om overplaatsing naar Duitsland te voorkomen. Hij heeft bloedvergiftiging. Wordt op 18 augustus 1944 op transport gesteld naar Duits kamp Hinzert. Van daaruit naar vliegveld Finken om een landingsbaan te egaliseren. Vlucht, steekt de Rijn over en reist via Bonn en Wuppertal naar Oldenzaal en Utrecht. Na de oorlog drie jaar Indië. Wordt later wiskundeleraar in Haarlem.

Komt uit een R.K.-gezin met 1 broer en 1 zuster, vader metaalbewerker bij Daalderop. Volgt na lagere school en 2 jaar MULO de opleiding voor kleermaker. Verhuist begin van de oorlog van Hilversum naar Tiel. Duikt onder in Doetinchem bij een kleermaker. Zondags ontmoet hij zijn meisje in de kerk van Arnhem. Wordt op 8 november 1942 opgepakt door landwachters tijdens een razzia. Hij weet te ontsnappen en aan kogels te ontkomen, maar wordt op het station opnieuw vastgenomen en na ‘n nacht op het politiebureau en twee dagen in de gevangenis onder begeleiding naar Kamp Amersfoort gebracht. Denkt alleen aan ontsnappen. Ziet zijn kans tijdens een wisseling van binnen -en buitenwacht. Ontsnapt over het prikkeldraadhek en wacht in de bosjes tot de duisternis valt. Vlucht over de heide richting kindertehuis waar iemand hem op weg helpt naar een onderduikadres in Doorn. Daar krijgt hij een uniform en een nieuw identiteitsbewijs en komt via het veerpontje bij de Waal in Winsen terecht. Wordt lid van een verzetsgroep die overvallen op distributiekantoren pleegt om onderduikers aan bonkaarten te helpen. In september ’44 ontsnapt na de slag bij Arnhem richting België waar hij zich aanmeldt als vrijwilliger bij het bevrijdingsleger. Wordt wegens hoge bloeddruk niet aangenomen.

Groeit op in een arm gereformeerd gezin met 8 kinderen. Werkt, door armoe gedwongen direct na de Lagere School, op het land. Duikt onder na oproep Arbeitseinsatz in werkkamp Hooghout, (bij Hardenberg). Op 26 februari 1944 wordt een Brits vliegtuig neergeschoten en komen 7 parachutes in de omgeving terecht. Hij waarschuwt de ondergedoken bemanningsleden voor een komende razzia. Verdacht van betrokkenheid wordt hij gearresteerd. Vanaf politiebureau in Hardenberg naar de Koepelgevangenis in Arnhem: kruisverhoor, intimidatie en geweld. Wordt na enkele maanden overgebracht naar Kamp Amersfoort, aangemerkt als politieke gevangene. Voorzien van de rode bal op broek en rug van het gevangenenpak. Staat in de Rozentuin, wordt kaalgeschoren, schamele kleding, ingedeeld in Block 10. Werkt als stroovlechter. Probeert zoveel mogelijk zware inspanning te ontlopen om te overleven. Ziet regelmatig gevangenen verdwijnen richting schietbaan voor een vermoedelijke executie. Wordt ingedeeld voor een transport van politieke gevangenen richting Duitsland, verklaart in Arnhem te zijn vrijgesproken. Het transport wordt gewijzigd in Zwolle: keert terug in zijn geboorteplaats waar hij weer onderduikt in hetzelfde werkkamp. Na de oorlog werken bij Nutsbedrijf, in 1946 uitgezonden naar Ned. Indië. Voortijdig ontslag uit de dienst (armbreuk). ogenschijnlijk nauwelijks last van alle belevenissen, gelukkig getrouwd. Krijgt last van nachtmerries en bedplassen na contact met de stichting 40-45, gaat in therapie, ontmoet lotgenoten, durft het gesprek aan te gaan Verwerkt verleden in tekeningen en werkstukken. In 1991 voor het eerst bij de jaarlijkse Herdenking weer in Kamp Amersfoort.

Gaat naar de Jongensschool, Heilige Hartschool. Mag niet verder leren en gaat als veenarbeider werken in het veenbedrijf van zijn vader: turfschip voor vervoer naar Amsterdam. Staat op het platte dak van hun huis als de oorlog uitbreekt en de vliegtuigen overkomen. Thuis wordt nergens over gepraat, is verboden, ook niet over de oorlog. Meld zich in 1943 voor de Arbeitseinsatz, wordt in Duitsland tewerk gesteld in het veen, in Gladbeck. Na een half jaar op verlof naar huis. De huisarts geeft als verklaring een maagzweer, veertien dagen werken en veertien dagen thuis. Tijdens razzia, 15 februari 1944, opgepakt. Overgebracht naar Weteringschans Amsterdam en naar Kamp Amersfoort (enkele weken), gewerkt op Soesterberg. Slechte tijd in Kamp, daar leerde je zwijgen, je ging eruit als leugenaar. Naar Duitsland, Rheinhausen, gewerkt bij Hoogovens. Zit hier 3 maanden, dan gevlucht naar Gladbeck. Kan in april 1945 naar huis, maar durft niet. Blijft bij boer werken, pas een jaar later via Eindhoven naar huis. Ontmoet zijn vrouw, die niet wil dat hij over het verleden praat, de kinderen wisten van niets. Na de oorlog blijkt dat hij verraden was, vandaar gearresteerd, had nooit de reden gehoord. Nooit hulp na de oorlog gehad. Zegt: erkenning dat je iets hebt meegemaakt is het belangrijk.

Gaat na de lagere school naar de ambachtsschool. Keert zich af van kerk, vanwege NSB-sympathie van kerkfunctionarissen, blijft wel gelovig. Wordt met drie anderen opgepakt door de SS: vergeldingsrazzia Merwede (meer dan 400 mannen). Direct daarna als 17-jarige naar Kamp Amersfoort. De gijzelaars hebben een bijzondere positie (Geneefse conventie): houden hun eigen kleding, worden niet kaalgeschoren. Na de landing van D-day op 6 juni 1944 verliezen zij deze status. Het werk in het kamp bestaat uit strovlechten. Beschrijft strafexercities, de Rode Kruispakketten, het appèl, mishandelingen door Westerveld en Kotälla. Krijgt dysenterie. Er zijn er 11 Numandorpers in het kamp, relatief veel. Ze maken grappen over een voetbalelftal. Juli 44 op transport naar Duitsland (dwangarbeid, Arbeitseinsatz). Drie weken in Schkopau, daarna naar Lippendorf, (omgeving Leipzig). Werken in een betononderneming. Bouwen later aan barakken van kamp Peres. De voeding in Duitsland is nog slechter dan die in Kamp Amersfoort. Op 12 april 1945 verlaat hij het kamp en keert hij terug naar Nederland.

Geïnterviewde (1925) is enig kind. Zijn vader komt uit Brabant en werkt in de scheepsbouw, zijn moeder komt uit Rotterdam. Na de lagere school heeft hij in juli 1942 examen MULO-B gedaan, vervolgens ging hij aan het werk bij een kaashandel in Rotterdam. In mei 1940 is hij getuige van het bombardement op Rotterdam, waarvan hij zegt dat de lucht van de verbrande huizen en slachtoffers in zijn neus is blijven hangen. Na oproep voor Arbeitseinsatz is hij in werkkamp Hemrik Noord in Friesland geplaatst waar hij moet werken in de landbouw. Hier heeft hij ca. 6 maanden verbleven tot begin 1943. Na terugkeer in Rotterdam vat geïnterviewde het plan op om naar Engeland te reizen met enkele lotgenoten. De route loopt via Frankrijk en Spanje en hij heeft valse papieren. Bij controle op het station in Maastricht wordt hij echter opgepakt. Via de gevangenis in Maastricht wordt hij overgebracht naar Kamp Amersfoort in de winter van 1943. Hier is hij werkzaam bij het grondcommando en het werkcommando vliegveld Soesterberg, waar hij ontsnapt aan een bombardement doordat hij die dag net in de ziekenbarak verblijft. Op het appèl heeft kamp oudste hem een gebroken kaak geslagen. Hij neemt zich voor om hem na de oorlog te vermoorden. In deze tijd zijn Berg, Kotälla en Oberle als bewakers aanwezig. Hij werkt ca. 3 maanden in het kamp voor hij wordt verhoord door Berg. Geïnterviewde vertelt hem dat hij in Maastricht was omdat hij op reis was naar zijn zieke moeder in Rotterdam tijdens zijn verlof uit Aken. Hier was hij zogezegd in een werkkamp voor de fabriek van Gustav Taubel werkzaam. Berg geloofde hem en hij werd “teruggestuurd“ naar Aken. Hier werkte hij als lasser en later als voorman dakreparatie. De fabriek maakte spoorwegwagons alsmede onderdelen voor de duikboten en werd een aantal malen gebombardeerd. Toen hij met behulp van een grensarbeider ontsnapte, werd hij opnieuw in Maastricht opgepakt en nogmaals 4 maanden tewerkgesteld. Hij kon na verkregen verlof van drie dagen in Rotterdam onderduiken, waar hij opnieuw tijdens een razzia werd opgepakt. Hij wordt naar de omgeving van Hannover Münden gebracht, waar hij aan het eind van de oorlog door de oprukkende Amerikanen wordt opgepakt. Hij is een aantal maanden tot aan de bevrijding in Nederland als tolk in Amerikaans uniform werkzaam. Uiteindelijk keert hij met een groep NSB-ers terug naar Nederland. Hij ontloopt na de oorlog de politionele acties in Nederlands-Indië door als marineman met het schip Hrm. van Speijk naar Curaçao te varen. Na 30 maanden dienstplicht begint hij aan zijn burgercarrière.

Geïnterviewde (1924) is geboren in Amsterdam en van huis uit christelijk opgevoed. Hij duikt in juni 1943 onder. Op zijn verjaardag in 1944 wordt hij tijdens een razzia in de kerk van Dedemsvaart tijdens de kerkdienst opgepakt in de kerktoren door een lenige Duitser. Die was zonder ladder omhoog geklommen naar hun schuilplaats. Na verhoor wordt hij afgevoerd naar Kamp Amersfoort. Hier maakte hij onmiddellijk kennis met plv. commandant Kotälla die de nieuwelingen vanuit een lange rij in de Rozentuin over de appèlplaats voerde in een zinloze wandeling; het zgn. “Laufcommando”. Hij maakte kennis met een andere kampbeul Oberle die leiding gaf aan het werkcommando betonblokken sjouwen. Op 7 maart 1944 werd hij door een buurman uit Amsterdam, geschrapt van de lijst gevangenen die naar Soesterberg moest om te helpen op het vliegveld. Hij liep zo een bombardement door de Engelsen mis waarbij een aantal medegevangenen werden gedood. Door ondervoeding en ontberingen liep hij een besmettelijke ziekte op en werd in de ziekenbarak voor besmettelijke ziekten opgenomen. Hieruit werd hij ontslagen en kon hij huiswaarts keren. Na de oorlog was hij werkzaam bij een bankinstelling. Na een interne verhuizing kwam hij in de stad terecht in een gebouw waar hij hallucineerde dat hij teruggekeerd was in Kamp Amersfoort. De behandelende arts liet hem als therapie improviseren op het kerkorgel (muziek van Bach) en tot op heden is hij organist in de Westerkerk.

Geïnterviewde (1919) vertelt het eerste kwartier over zijn jeugd, de mobilisatietijd, zijn bijdrage aan de verdediging van de IJssellinie en de tijd daarna totdat hij op 3 oktober 1944 wordt opgepakt tijdens een razzia in Gorinchem. Hij vertelt hoe 's avonds om 20.00 uur bij die razzia 100 jonge mannen in Gorinchem van huis gehaald werden en overgebracht naar de plaatselijke suikerfabriek. De volgende dag volgt transport naar Kamp Amersfoort. De groep wordt al kort na aankomst gesplitst. 57 mannen, waaronder geïnterviewde, worden tewerkgesteld in Deelen om op velden rondom het vliegveld aardappelen te rooien. De andere 43 zijn samen met de gijzelaars uit Putten op transport gesteld naar Neuengamme. De behandeling in Deelen was, naar omstandigheden, beter dan in Kamp Amersfoort. Door de gebrekkige huisvesting vervuilde de groep echter zodanig dat men op 5 december 1944 weer terug moest naar het kamp om daar ontluisd te worden. Alleen daarna mocht geïnterviewde, wegens een ernstig ontstoken vinger, niet terug en werd opgenomen in de ziekenbarak. Na verloop van tijd wordt hij daaruit ontslagen. Geïnterviewde verhaalt over het beruchte nieuwjaarsappèl op 1 januari 1945. Hij vertelt ook over de wijze waarop hij briefjes naar huis uit het kamp weet te smokkelen, onder meer met hulp van de schillenboer. Op 1 februari 1945 moet hij op transport, maar op het station blijkt dit niet door te gaan. Uiteindelijk gaat hij op 5 februari 1945 alsnog op transport naar Gronau om voor de SA te werken. Als gevolg van zijn slechte gezondheid blijkt hij niet inzetbaar te zijn voor werk. Hij wordt weggestuurd en komt via een ziekenhuis in Hengelo en een geïmproviseerd ziekenhuis in Hessello uiteindelijk bij een boer in Gamelke, waar hij tot de bevrijding op het land gewerkt heeft en waar de verzorging zo goed was, dat hij uiteindelijk bij terugkeer thuis weer goed hersteld was. In totaal heeft hij 3 maanden in Kamp Amersfoort doorgebracht.

Geïnterviewde (1919), zoon van een slager en huisvrouw, gaat op zijn 14e bij een kartonnage bedrijf werken van een Belg, die een grote hekel aan de Duitsers heeft en verzetsleider wordt. Geïnterviewde doet voor hem allerlei spionageopdrachten. Hij ziet er jong uit en wordt vaak als jongen aangezien. Zo verzamelt hij informatie die voor het verzet van belang kan zijn. Hij is bevriend met een man, die ook bij de Belg werkt. In 1942 blijkt door toeval dat de broer van de vriend van de geïnterviewde, bij de Waffen-SS zit. Dit betekent groot gevaar voor de verzetsgroep en de Belg geeft geïnterviewde de opdracht om zijn vriend te laten verdwijnen. Dit doet hij door met zijn vriend naar Duitsland te gaan om zogenaamd te gaan werken en dan halverwege uit de trein te stappen. Bij een razzia worden beiden echter gedwongen om naar kamp Wahn bij Keulen te gaan om daar te helpen bij het puin ruimen. Hij weet naar Nederland te vluchten, maar wordt in 1943 opgepakt en naar Amersfoort gebracht. Vandaar naar een concentratiekamp bij Düsseldorf, waar hij onder zeer slechte omstandigheden moet werken. Na de bevrijding en een bijkom periode in een klooster in Cadier en Keer komt geïnterviewde weer naar huis.

'The Long Shadow of Sobibor' is an interview project representing a unique historical document. The collection comprises open interviews taken by Professor Selma Leydesdorff with 9 survivors of the Sobibor revolt (1943) and 22 next of kin to persons murdered in Sobibor. These unique testimonials are far more than stories about camp life alone. --Stories of lives-- The interviews are the stories of whole lives, in which people tell about the world that died with their relatives in Sobibor, and how they managed to continue with their lives without their loved ones. They recollect what the murder of their dearest ones or relatives did to them. Often they lost one or both of their parents. Those who survived the revolt that took place in Sobibor on October 14, 1943, also go into their lives before and after the extermination camp in their stories. --Great loss-- All interviewees bear the marks of Sobibor. Both next of kin and survivors have severely disturbed lives; they all had to build a new existence after the war. Sobibor stands for wounds that never heal and for a world in which the great killing is always present. By giving these interviews and telling the stories of their lives, next of kin and survivors contribute to a better understanding of what it means to have to cope with an enormous loss. Thanks to their outspokenness Sobibor has become better known to the public. --Motivation-- The trial of John (Iwan) Demjanjuk, the Ukraine-born camp guard who worked in the Sobibor extermination camp from March 26, 1943 till October 1, 1943, started November 30, 2009 in Munich, Germany. Co-plaintiffs played a major role during the trial. A number of next of kin to people murdered in Sobibor joined camp survivors in requesting to be heard during the Demjanjuk trial. These so-called co-plaintiffs played an important role in the Munich courtroom, once more due to the fact that Jews who were deported to Sobibor extermination camp from the Netherlands left behind almost no testimonials, and only a few survived. The co-plaintiffs were offered the opportunity to tell their own stories by Mrs Selma Leydesdorff. Many of them were ready to do so, resulting in this unique oral-history project. This way, many of the co-plaintiffs became story tellers. With this project Sobibor Foundation, having taken a lion's share in supporting the co-plaintiffs during the trial, hopes to strengthen them once more. By interviewing them they were given the opportunity to tell about their recollections in comfort and peace and to prepare for the trial. Furthermore, they contribute to the knowledge about Sobibor. Most interviews were held before, at the beginning and during the course of the trial. --Survivors-- Apart from a large number of next of kin, Selma Leydesdorff also interviewed nine survivors of the revolt that took place on October 14, 1943. These are persons who as inmates did forced labour in the camp and narrowly escaped the killing machine in the course of the revolt. They either participated directly in organizing the revolt or were involved very closely. Their lives are marked by the war, Sobibor, and their aftermath as well. Deze collectie bevat 31 interviews met zowel nabestaanden van mensen die in Sobibor zijn vermoord als met Nederlandse, Poolse, Oekraïense en Russische overlevenden van de opstand in Sobibor (14 oktober 1943). De interviews zijn levensgeschiedenissen waarin de geïnterviewden vertellen over de wereld die zij hebben achtergelaten met de dood van verwanten in Sobibor, en hoe zij hun leven daarna hebben geleefd zonder hun geliefden. Nabestaanden vertellen wat de moord op hun naaste heeft betekend. Vaak gaat het om een of beide ouders. De overlevenden, van de opstand die op 14 oktober 1943 in Sobibor plaatsvond, gaan in hun verhaal ook in op hun leven voor en na het vernietigingskamp. KEYWORDS: Interviewees: Kins: Louis van Velzen, Lotty Huffener-Veffer, Constance (Pim) Combrink. Marcus (Marco) de Groot, David van Huiden, Ellen van der Spiegel Cohen, Mary Richheimer-Leijden van Amstel, Rob Wurms, Jan Goedel, Rob (Robert) Cohen, Philip Jacobs, Martin Haas, Nathan Hakker, Leida Keesing, Jaap (Jack) Polak, Rudie (Salomon) Cortissos, Jules Schelvis, Rudi Westerveld (Jaap Rudolf Isaac), Max Degen, Vera de Jong-Simons, Paul Hellmann, Geertruida (Truus) Zeehandelaar Survivors: Thomas (Toivi) Blatt, Semion Rozenfeld (Semjon Rosenfeld, Semyon Rozenfeld, Simjon Rosenfeld), Simcha (Simha, Symcha, Simkha) Bialowitz, Selma (Saartje) Engel-Wijnberg, Alexsy Wajcen (Aleksej Waitsen), Philip Bialowitz, Esther Raab, Arkady Wajspapir (Arkadii Weisspapier), Regina Zielinski-Feldman Alexander (Sacha) Pechersky, Alexander (Sasha) Pechersky DUTCH KEYWORDS: Joods leven / Jewish life: Asscher, Bar Mitswa, Besneden, Besnijden, Bijenkorf, Chanoeka, Choepa, De Bonneterie, diamant, falasha, gotspe, Hebreeuws, Jiddisch, Jiddische mama, Jiddische memme, Jizkor, Jom Kippoer, Kaddish, Liberaal Joodse Gemeente, LJG, Magen David, memme, mikwe, muziek, muziekavonden, orthodox, Oude Testament, Pesach, Poerim, rabbijn, Rosj-Hasjanah, Sabbat, Seider, Sidoer, Simchat Tora, sjabbat, sjamasj, Sjoel, synagoge, Talmoed Tora, Thora Andere religies / religions: bijbel, broeder, catechisatie, gezangen, hervormd, Jehova Getuigen, Kapelaan, Katholiek, kerk, liberaal, Oecumene, psalmen, Vrijzinnig Hervormd Voor, tijdens en na de oorlog / Before, during and after the war: antisemitisch, antisemitisme, Arbeitseinzatz, Auschwitz, Bergen-Belsen, Bescherming Bevolking, blokhoofd, Boek der Tranen, Canadezen, davidster, Dolle Dinsdag, Drie van Breda, Duitsers, Einsatz, Ezrath Ha-Jeled Stichting, Feldwebel, gaskamer, gaskamers, Gedenklaan, gemengd huwelijk, Goebbels, Hitler Jugend, Hollandsche Schouwburg, Hollandse Schouwburg, hongerwinter, invasie, Jodenjong, Joodsche Schouwburg, Joodse Raad, Muiderpoortstation, NIOD, noodkacheltje, NSB, Oekraïne, onderdrukking, Ortskommandantur, persoonsbewijs, POD, propaganda, pulsen, razzia, RIOD, Roma, Shoa, Shoah, Sinti, Sobibor, Sperr, sperre, sperre, ster, suikerbieten, Survivors of the Shoah, transport, Transportlijsten, tulpen, Untermensch, Valeriusplein, verzet, Vught, Westerbork, zionisten, zionistisch Onderduiktermen en na-oorlogse opvang / Hiding expressions, shelter after the war: Abraham Soetendorp, afwikkelingsbureau, Artikel Twee Fonds, Belegging Erfenissen Minderjarigen, BEM, bonkaarten, Claim Conference, haring, Icodo, Jamin, Jodenhaat, Jokos, JOKOS, Kabeljauw, Kalfslever, kindertehuis, Onderduik, Onderduiken, onderduikplek, Ondergedoken, Ovomaltine, pap, persoonsbewijzen, uitkering, uitkering Vervolgingsslachtoffers, vis, Wiedergutmachung, woningnood, WUV, Ziekenhuis Onderduik en namen, into hiding and names: conferentie: Het ondergedoken kind, Ed van Thijn, Ezrath Ha-Jeled, Hoedemakers, Hukrida, Jad Vashem, Kurt Leoni, oorlogsbroertje, Oorlogspleegkinderen, oorlogszusje, OPK, pleegbroer, Pleegmoeder, pleegouders, Pleegvader, pleegzusje, verzetsoom, Yad Vashem 2009 - 2011 mentioned: Alwin Kapitein, asheuvel, Demjanjuk, Demjanjuk, Gedenklaan, Himmelfahrtstrasse, Ivan de Verschrikkelijke, Jetje Manheim, Jules Schelvis, Kleidermann, Manuel Bloch, Max Pam, mede aanklager, mede-aanklager, Mirjam Huffener, Nebenkläger, Nestler, rechter Alt, Rozette Kats, Selma Leydesdorff, steen, Stichting Sobibor, stiso, Wim Boevink.

Geïnterviewde (1925) zijn vader had medicijnen gestudeerd en werd huisarts in Beverwijk, Velsen-Noord. Geïnterviewde zat aan het begin van de oorlog op school. De rector werd in september 1940 gevangen genomen en ging als gijzelaar naar Buchenwald. Geïnterviewde deed examen, maar omdat hij geen loyaliteitsverklaring had ondertekend, mocht hij geen medicijnen studeren. Daarom ging hij bij de Hoogovens werken als laborant. Op 16 april 1944 was de razzia van Beverwijk, geïnterviewde was thuis. Zijn Ausweis werd verscheurd en samen met de andere gevangenen werd hij verzameld in een bioscoop. Zestig mensen werden vrijgelaten omdat ze werknemers waren van de Hoogovens, de overigen daarna als gijzelaar overgebracht naar Kamp Amersfoort. In totaal waren dit 486 mannen. In Kamp Amersfoort werd men in een barak opgesloten, er volgde een appèl in de barak. In deze barak zaten ook mannen uit Bedum. Na een week werd men toch aan het werk gezet omdat een van de aanslagplegers was gedood. Ze moesten stro vlechten voor U-boten. Geïnterviewde ervoer het als “bevrijdend” om buiten te werken en niet meer opgesloten te zitten. De Hoogovens liet voedsel en handdoeken bezorgen. Men kreeg geen driehoek op, alleen een nummer. Het was merkbaar dat na de invasie in Normandië de bewakers anders waren, ze waren bang. Geïnterviewde zag dat de Joden die er waren, aan de schietbaan werkten. Geïnterviewde vertelt veel over het leven en werken in Kamp Amersfoort, over de appèls, Rode Kruispakketten, het goede werk van mevrouw Loes van Overeem en over het beroerde eten. Geïnterviewde was geïnteresseerd in medische zaken en was daarom regelmatig in de ziekenbarak. Er waren genoeg medicamenten vanuit diverse ziekenhuizen, daar zorgde mevrouw Van Overeem voor. Op 7 juli 1944 werd de hele groep op transport gezet naar Duitsland. Vooraf was het thuisfront verzocht om een koffer met spullen. Geïnterviewde kon zijn koffer niet dragen naar het station, die was veel te zwaar. Onderweg werd zijn koffer te dragen gegeven aan een medegevangene die zijn eigen koffer had weggegooid. Voor het transport weg ging, was er consternatie. In Duitsland werd hij tewerkgesteld in Lippendorf (de Kippe) en in kamp Alpenrose in Peres. Hij vertelt over de Duitse bewaker Heinz, die toch aan hun kant stond en ze zo min mogelijk liet marcheren, pas vlakbij het kamp moesten ze al zingend marcheren. Ze zongen dan o.a. "'t Is plicht dat ied're jongen". Bij de bevrijding door de Amerikanen was hij ziek. Hij had TBC, en is o.a. opgenomen in ziekenhuis in Leipzig. Na de oorlog heeft hij in de DDR de plaatsen weer opgezocht samen met zijn vrouw.

Vronie Halsema (80) groeit op in een gezin op een kleine boerderij nabij de bosrand. Ze vertelt over het leven tijdens de oorlog, en hoe haar buren bij het verzet betrokken waren. Tijdens de opstand komen de leiders van de opstand in de boerderij van Vronie terecht. Ze worden verstopt in verschillende schuurtjes en in het hooi. Ze vertelt gedetailleerd hoe de Georgiers aan eten geholpen werden. Tijdens de status quo fase aan het einde van de opstand werd de boerderij het hoofdkwartier van de Georgiers. De overlevenden kwamen hier aanwaaien en vertelden hun verhalen. Na de oorlog stierf Vronie's vader tijdens het opruimen van munitie. Na afloop van de oorlog verloren Vronie en haar familie alle contact met de Georgiers. Ze wilden het wel graag, ze droomden er zelfs van. Ze ging ook naar de begraafplaats van de Georgiers, toen nog een kaal veldje op De Hoge Berg. Later kwamen ze nog wel eens langs, bij herdenkingen op Texel. Maar echt contact is er niet meer van gekomen.

Geïnterviewde (1924) werd geboren in een christelijk gezin met 2 broers en een zuster. Zijn vader was een hardwerkende timmerman met activiteiten in de kerkelijke gemeenschap, waardoor hij connecties had met netwerken voor onderduikadressen. Geïnterviewde doorliep de lagere school en daarna de ambachtsschool. Daarna zocht hij werk in Rotterdam voor 2 gulden per week. Hij volgde daarnaast nog een soort M.T.S. waardoor hij een jaar uitstel kreeg voor opkomst van de Arbeitseinsatz. Op de dag van de oproep vertrok hij met een koffertje per trein en bus naar de Haarlemmermeer, waar hij onderdook bij een handelaar in landbouwmachines annex boerenbedrijf, Slootweg. Bij een grote razzia werd hij opgepakt. De razzia was kennelijk gericht op ondergedoken Joden en Joodse kinderen: op een boerderij bleken 70 kinderen te zijn ondergedoken. Hij sloeg echter op de vlucht, eigenlijk onnodig, en werd opgepakt en naar de gevangenis in Amsterdam gebracht aan de Amstelveenseweg. Daar verbleef hij ca. 6 weken in een cel met 5 lotgenoten. Toen hij per trein overgebracht werd naar Amersfoort, slaagde hij er in een briefje uit de trein op het perron te werpen waardoor zijn ouders (door een onbekende per brief) werden geïnformeerd over zijn verblijf in Kamp Amersfoort. Via de Schreibtisch, de Rozentuin en de kapper kwam hij in Block 6 terecht. Spoedig ontdekte hij de wetten van het kampleven: “Niet opvallen en zoveel mogelijk bij werkcommando’s zien te komen die wat extra eten opleverden”. Zijn verhaal over de gang van zaken bij de appèls geeft een goed beeld hoe kamp oudste de wind er onder hield. Via buitencommando Soest van ca. 100 man kwam hij bij de technische dienst van het Kamp terecht. Dat betekende in de praktijk uitsluitend onderhoud aan de verduisteringsrollen in de barakken, maar ook een extra hap eten en warmte bij de kachel. Zijn verblijf in Amersfoort duurde van oktober 1943 tot 4 april 1944. Toen werd hij ingedeeld bij een zgn. Riga-transport, maar hij kwam niet verder dan Berlijn, waar hij middels de NOB (Nederlandse Oostbouw) tewerkgesteld werd aan de Tiefensee voor de bouw van een bunker. Hier leefde hij in betrekkelijke vrijheid in een huis met andere werkers. Er was altijd voldoende voedsel en redelijke bewegingsvrijheid. Tijdens een bezoek aan kennissen kwam hij klem te zitten tussen de oprukkende Russen en de terugtrekkende Duitsers. Te voet trok hij met een stel lotgenoten via de Elbe richting Bremen, waar ze werden opgevangen door de Amerikaanse troepen. Aan het eind van de oorlog werd hij per vrachtauto opnieuw naar Kamp Amersfoort vervoerd om van daaruit terug te keren in Overschie bij zijn ouders. Zijn echtgenote van nu was destijds zijn vriendin, en zij heeft zijdelings veel meebeleefd van alle gebeurtenissen uit die tijd.

Geïnterviewde (1926) is geboren in een deel van Wijk aan Zee dat later Beverwijk zal worden. Hij is zoon van een werkman van de Hoogovens. Hier werkte ook zijn broer die in de omgeving twee huizen bezat. Hij zelf werkt in het begin van de oorlog in een sigarenfabriek en volgt de avondschool na werktijd. In verband met verstrekking van melk en bijproducten stapte hij over naar een melkfabriek. Hoogovens werd al snel ontmanteld en praktisch geheel overgebracht naar Duitsland in de omgeving van Braunschweig (Reichswerke Hermann Göring). In deze streek zou hij later als arbeider terecht komen in de Büssing-vrachtwagenfabriek die vrachtwagens aan de Wehrmacht leverde. Later werd dit de M.A.N.-fabriek. De Joodse eigenaar van de Van Leer Plaatwalserij verkocht onder dwang zijn fabriek aan de Duitsers en mocht met 100 werknemers en veel circusartiesten deportatie ontlopen. Als opgeschoten jongens gooiden ze stenen naar de marcherende NSB’ers die propaganda maakten in de buurtschap. Hij weet opvallend veel van de aanslagen op Ritman en later in Zaandam door de groep Hannie Schaft. Die aanslagen zijn tevens de oorzaak van zijn gevangenneming op zondag 25 april 1944 tijdens een massale razzia waar huis aan huis 200 woningen werden doorzocht en zo’n 400 man werden opgepakt als gijzelaar. Deze status zorgde in Kamp Amersfoort voor een zekere voorkeursbehandeling: gescheiden door Spaanse ruiters werd een gedeelte van de barakken voor hen gereserveerd. Ook werden ze vrijgesteld van werkzaamheden. Dit voorrecht verviel bij de aanslag in Zaandam waarna ze werden ingezet bij het zgn. 'stroovlechten'. In augustus 1944 worden ze met zo’n 400 gijzelaars op transport gezet richting Braunschweig voor werkzaamheden in de autofabriek van Büssing. Geïnterviewde werkte hier met ca. 1300 mannen en vrouwen uit Polen, Rusland, Frankrijk, Italie en Nederland. De gevangenen verbleven in een kamp, noodgedwongen soms mannen en vrouwen bij elkaar. Als lid van de brandweerploeg was geïnterviewde getuige van de bombardementen op o.a. Braunschweig. Deze bombardementen vonden zowel overdag als 's nachts plaats. Meer dan 200.000 bommen zorgen voor een immense vuurzee. Hij wijt hun redelijke behandeling mede aan de hulp aan achtergebleven Duitse vrouwen bij bombardementen van de fabriek. De productielijn in de fabriek werd eerst door Duitse vakmensen gedaan, maar door de voortdurende vraag naar soldaten aan het front werden zij steeds meer vervangen door dwangarbeiders uit het kamp. Na de bevrijding door de Amerikanen werden de Hollanders in juni 1945 in een vrachtwagen geladen en door een zwarte chauffeur richting Münster en Enschede gereden. Na overnachting werd ieder naar zijn huisadres gebracht. Via Amersfoort, waar geïnterviewde heeft gegeten in een hotel, en Amsterdam is hij naar de pont in Velsen gebracht en aan de overkant met een politiewagen naar huis gebracht. Hij vertelt aan het eind van zijn relaas nog over Kotälla en een zigeunerorkestje wat gespeeld zou hebben in het bewakingsgedeelte en waarvan er één wist te ontsnappen. Na terugkeer binnen de familie en kennissenkring werd zijn verhaal niet op waarde geschat, de achterblijvers hadden immers de Hongerwinter meegemaakt. Waar had hij het over….