Gevluchte Joden bereiden zich in Noord-Hollandse polder voor op een nieuwe toekomst
Nadat het Joodse werkdorp Wieringermeer in maart 1941 ontruimd wordt gaan de 'werkdorpers' naar Amsterdam. Met de list dat ze mogen terugkeren naar het werkdorp worden hun adressen prijsgegeven. Op 11 juni 1941 krijgen de werkdorpers 's middags bericht van de Joodsche Raad: ze mogen terugkeren en worden thuis opgehaald door de Duitsers. Een deel vertrouwt het niet en duikt onder. 59 jonge Joodse mannen worden die avond gearresteerd door de Amsterdamse politie en naar Kamp Schoorl gebracht.
Janneke Jorna | Netwerk Oorlogsbronnen
Zionisme
In het Joodse werkdorp Wieringermeer worden Joden voorbereid op een leven in een ander land. Onder hen zijn mensen die graag naar Palestina willen, maar ook uitgesproken anti-zionisten. Na de oprichting in 1934 fungeert het als een tussenstation voor jonge Joodse vluchtelingen uit nazi-Duitsland en Oostenrijk. De bewoners zijn tussen de 18 en 24 jaar oud. Met een uitzondering, voor de kindertransporten vanuit nazi-Duitsland wordt de minimale leeftijd verlaagd. De jongste werkdorper is slechts 14 jaar oud. Wie er wordt toegelaten ligt in handen van Gertrude van Tijn.
Thema
Een menigte tijdens de opening van het werkdorp in 1934.Oorlogsbronnen | JDC
Professor David Cohen, later voorzitter van de Joodsche Raad, tijdens de opening van het werkdorp in 1934.Oorlogsbronnen | JDC
Emigratie
Mannen krijgen een tweejarige opleiding tot ambachtsman of boer bij boeren in de omgeving. Vrouwen worden opgeleid voor de landbouw en het huishouden. Na de tweejarige opleiding verloopt hun verblijfsvergunning en moeten ze emigreren. Na verloop van tijd wordt het steeds lastiger om te emigreren, veel landen sluiten hun grenzen na 1938 en een Palestina-certificaat wordt lastiger te bemachtigen. De werkdorpers proberen met trucjes, zoals studentencertificaten, toeristenpassen of zelfs schijnhuwelijken Palestina te bereiken. Ook worden er illegale overtochten ondernomen. Met steun van Gertrude vertrekt in juli 1939 het omgebouwde kolenschip de Dora met aan boord ruim vijftig werkdorpers. Ze komen in de nacht van 11 op 12 augustus 1939 aan in Haifa.
Thema
"Je hoorde hun geschiedenis, de meesten kwamen uit gezinnen van intellectuelen of zakenlieden. Ze waren over het algemeen met slechts hun hemd aan uit Duitschland weggekomen. Door de verhalen van deze jongens en meisjes, hun behandeling en vernedering, roken wij toen reeds de kwalijke adem van het Naziregiem."
Gert BlaauwboerBuurtbewoner
Gevangen
Een grote groep bewoners van het werkdorp emigreert uiteindelijk naar Palestina en ontsnapt zo aan de Holocaust. Maar de Duitse bezetting maakt een definitief einde aan de mogelijkheid te emigreren. Zo'n driehonderd werkdorpers zitten vast na de Duitse inval. Ze houden hoop en zetten hun opleiding voort. Dit is een doorn in het oog van lokale NSB-leiders. Zij dringen er bij de bezetter op aan om het werkdorp te sluiten. Dit gebeurt op 20 maart 1941, het werkdorp wordt ontruimd. Ongeveer zestig mannen blijven achter om voor het vee en de gewassen te zorgen. Zo'n 230 werkdorpers worden met zes blauwe bussen van het Amsterdamse gemeentevervoerbedrijf naar de hoofdstad gebracht.
Thema
Betrokkenen bij de ontruiming van het werkdorp op 20 maart 1941. V.l.n.r. Klaus Barbie (Zentralstelle für Jüdische Auswanderung), Aris Saal (NSB-burgemeester), Mr. A.J. Backer (Commissaris van Noord-Holland NSB) en Willy Lages (hoofd Zentralstelle).Oorlogsbronnen | Stapf Bilderdienst | NIOD
De achterblijvers tijdens de ontruiming van het werkdorp op 20 maart 1941.Oorlogsbronnen | Fotopersbureau Stapf Bilderdienst | NIOD
De achterblijvers tijdens de ontruiming van het werkdorp op 20 maart 1941.Oorlogsbronnen | Fotopersbureau Stapf Bilderdienst | NIOD
Valstrik
De werkdorpers komen in Amsterdamse pleegfamilies terecht en gaan provisorisch verder met hun opleiding. Ondertussen probeert het stichtingsbestuur alles om de werkdorpers te laten terugkeren. Dit lijkt te lukken wanneer Klaus Barbie interesse toont voor de zaak. De adressen van de pleegfamilies worden door Gertrude, inmiddels hoofd van de afdeling Emigratie van de Joodsche Raad, doorgegeven, zodat de werkdorpers opgehaald kunnen worden en naar het werkdorp teruggebracht worden door de Duitsers. Deze boodschap krijgen de werkdorpers van de Joodsche Raad op woensdagmiddag 11 juni 1941. Een deel vertrouwt het niet en duikt onder. Er worden die avond 59 werkdorpers gearresteerd tijdens een razzia.
Thema
Wraak
De razzia op 11 juni 1941 is wraak voor twee verzetsdaden. De eerste vindt op 14 mei 1941 plaats, een grote explosie schrikt Amsterdam-Zuid op. De groep van verzetsman Theo Dobbe heeft een villa aan de Bernard Zweerskade opgeblazen. In deze villa zijn Duitse officieren gehuisvest. Er vallen geen slachtoffers, maar de schade is groot. De tweede aanslag vindt op 3 juni 1941 plaats wanneer de telefooncentrale van de Duitse Luftwaffe op Schiphol wordt opgeblazen, met een zwaargewonde als gevolg.
In tegenstelling tot de Razzia van Amsterdam, met de Februaristaking als gevolg, pakken de Duitsers deze tweede razzia minder openbaar aan. De razzia van 11 juni 1941 vindt 's avonds plaats en is heel gericht: de werkdorpers zijn het doelwit. Wanneer het streefgetal van 300 Joodse slachtoffers niet wordt gehaald zijn er enkele kleine razzia's op straat. Ook uit cafés, tennisbanen en de joodse roeivereniging Poseidon worden Joden opgehaald.
Thema
Mauthausen
De gearresteerde voormalig bewoners van Joodse werkdorp Wieringermeer worden samen met de andere slachtoffers van de razzia naar Kamp Schoorl gebracht. In totaal komen die dag 310 Joodse mannen het kamp binnen. Na een aantal dagen worden negen mannen naar huis gestuurd vanwege gezondheidsredenen. De rest is op 25 juni 1941 gedeporteerd naar Kamp Mauthausen. Geen van de mannen overleeft. Een groot deel komt om in Mauthausen, de rest wordt vergast in Schloss Hartheim.
Thema
Schloss Hartheim in 2011. Flickr | Cristina Vaquer
Achterblijvers
De zestig achtergebleven werkdorpers blijven in het werkdorp totdat dit op 1 augustus 1941 definitief wordt opgeheven. Ze worden na verloop van tijd allemaal opgeroepen voor vertrek naar Kamp Westerbork. Een deel geeft gehoor en wordt gedeporteerd. Ook Gertrude wacht dit lot. Ze wordt op 29 september 1943 tijdens de laatste grote razzia in Amsterdam opgepakt. Iedereen gaat naar Kamp Westerbork en de Joodsche Raad wordt opgeheven. Gertrude blijft hier tot 15 maart 1944, op die dag is ze gedeporteerd naar Bergen-Belsen. Haar werk als hoofd van de afdeling Hulp aan Vertrekkenden van de Joodse Raad Amsterdam redt uiteindelijk Gertrudes leven. Op 29 juni 1944 mag ze mee met de uitruil van Joden tussen nazi-Duitsland en Palestina. Zo overleeft Gertrude de Holocaust.
Thema
Gertrude van Tijn in 1936Wikimedia Commons
Joodsche Raad Cartotheek kaart van Gertrude van TijnOorlogsbronnen | Arolsen Archives
Thema
Verzet
Andere werkdorpers duiken onder. Sommige onderduikers raken betrokken bij het verzet, zoals Joachim Simon. Hij wordt na gevangenschap in Buchenwald vrijgelaten op voorwaarde dat hij nazi-Duitsland verlaat. In 1939 komt hij naar het werkdorp. Vlak voor de ontruiming vertrekt Joachim naar Loosdrecht, waar hij werkt bij een zionistisch kindertehuis. Wanneer ook hier ontruiming dreigt regelt hij in drie dagen onderduik voor alle jongeren. Dit is het begin van verzetsgroep-Westerweel. Joachim wordt in januari 1943 bij de Nederlands-Belgische grens gesnapt en gevangen gezet in de Bredase gevangenis. Hier pleegt hij op 27 januari 1943 zelfmoord.
Thema
Geldadministratie van Joachim in Buchenwald in november en december 1938.Arolsen Archives
Thema
Het Joodse werkdorp in de Wieringermeer - Oneindig Noord-Holland
