Joodsche Raad voor Amsterdam [182]

De Joodsche Raad voor Amsterdam: met de armen over elkaar aan tafel zit Asscher, aan zijn linker zijde zit Cohen.

Onrust in Amsterdam Aanleiding voor de oprichting van de Joodse Raad waren aanhoudende relletjes in Amsterdam, uitgelokt en veroorzaakt door WA'ers

Een uitgebreid overzicht van de toenemende onrust in de hoofdstad wordt geschetst in Sijes, Februaristaking… blz. 62-89. Zie ook Presser, Ondergang… deel I blz. 78-81 & De Jong, Het Koninkrijk… deel 4 blz. 876-881.

Bij gevechten op het Waterlooplein op dinsdagavond 11 februari raakte WA-man Hendrik Koot zo zwaar gewond

Delen van het proces-verbaal zijn gepubliceerd bij www.dedokwerker.nl/hendrik_koot.html

Reactie van de bezetter De Duitse reactie liet niet lang op zich wachten: de volgende ochtend om zes uur liet Böhmcker de joodse wijk afgrendelen. Bruggen werden opgehaald en straten afgezet met prikkeldraadversperringen. Diezelfde woensdag nog, om half vijf ’s middags, ontbood hij drie prominenten uit de joodse gemeenschap op zijn kantoor: opperrabbijn D. Francès van de Portugees Israëlitische gemeente, opperrabbijn L.H. Sarlouis van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap en de voorzitter van dat kerkgenootschap, Abraham Asscher. De laatste was diamantindustrieel en vanaf 1917 lid van Provinciale Staten van Noord-Holland voor de Liberale Staatspartij. Politieke rugdekking voor deze maatregelen kreeg Böhmcker van Fritz Schmidt, in bezet Nederland de vertegenwoordiger van de nationaal-socialistische partij, die op zijn beurt de instemming van Seyss-Inquart had verkregen

De Jong, Het koninkrijk… deel 4 blz. 882.

Böhmcker gelastte de oprichting van een "Judenrat", die hij verantwoordelijk stelde voor de rust en orde in de joodse wijk. Meteen vaardigde hij de eerste opdracht uit: de joden moesten opgeroepen worden hun wapens in te leveren bij de politie. Beide rabbijnen trokken zich terug maar Asscher toonde zich bereid als voorzitter op te treden, en verzocht hoogleraar oude geschiedenis David Cohen als mede-bestuurder aan te stellen. Zij kenden elkaar al jaren uit tal van besturen en commissies en hadden "altijd aan het hoofd gestaan van alle hulpacties". Vanwege deze rol beschouwden Asscher en Cohen zichzelf "als leiders van de joodse gemeente"

De Jong, Het koninkrijk… deel 4 blz. 885.

Oprichting van de Joodsche Raad Op de bijeenkomst gaf Böhmcker te kennen dat de "Judenrat" uit twintig leden mocht bestaan. Telefonisch polsten Asscher en Cohen enkele relaties die zij vanuit hun bestuursfuncties kenden. Aangezien die contacten voornamelijk geworteld waren in gegoede burgerlijke milieus, bestond het merendeel van de beoogde leden uit joodse notabelen. De enige twee vertegenwoordigers uit arbeiderskringen hadden slechts enkele maanden zitting in de raad: voorzitter I. Voet van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkers Bond trad om gezondheidredenen af en ook slager A. Quiros uit de Jodenbreestraat trok zich spoedig terug.

Donderdagochtend 13 februari 1941 om elf uur kwamen twintig mannen bijeen in de fabriek van Asscher. Naast voorzitters Asscher en Cohen verschenen in het pand aan de Tolhuisstraat 127-129

Lindwer, Het fatale dilemma… blz. 229 & De Jong, Het koninkrijk… deel 5 blz. 519 noot 2. Van de aanwezigen weigerde alleen professor Frijda op principiële gronden deel te nemen aan de Joodse Raad. Naast slager Quiros en vakbondsleider Voet verliet in 1941 ook mr. I. Kisch de Joodse Raad. Een jaar later waren de arts dr. I.H.J. Vos en notaris A. van den Bergh inmiddels tot de Raad toegetreden. Na juli 1942 verdwenen enkele leden door deportaties uit de Raad. In februari 1942 nam mr. L.N. Kan ontslag, in de zomer van 1943 verlieten Krouwer en Van Lier de Raad omdat zij in de ogen van de Duitsers geen vol-joden waren. In de lente van 1943 voegde opperrabbijn Dasberg uit Groningen zich bij de Raad. In de zomer van 1943 telde de Joodse Raad, naast Asscher en Cohen, nog elf leden.

Als naam voor het gezelschap dacht men aanvankelijk aan Commissie van vertegenwoordiging voor de Amsterdamse joden. Uitgangspunt van de commissie zou zijn "dat zij in hoofdzaak een uitvoerende en overbrengende taak zal hebben, doch geen verantwoordelijkheid kan dragen voor de opdrachten die zij heeft over te brengen, en anderzijds niet zoover kan gaan, voor de Joden oneervolle opdrachten te aanvaarden"

Notulen Joodse Raad 13 februari 1941; archief 182 Joodse Raad inventarisnummer 3.

Uitbreiding van de Joodsche Raad Tegen die tijd waren macht en invloed van de Joodse Raad danig gegroeid, niet in het minst door Duitse maatregelen. Het verbod op andere joodse organisaties in het najaar van 1941 was een van de oorzaken van die versterkte positie

Hierdoor werd onder meer de Joodse Coördinatie Commissie verboden. De Zentralstelle für jüdische Auswanderung verstevigde de positie van de Joodse Raad door bewust bevoegdheden aan de raad over te dragen; Michman, "De oprichting van de Joodse Raad voor Amsterdam…" blz. 90.

De Joodse Raad raakte echter ook steeds meer betrokken bij de voorbereiding en uitvoering van anti-joodse maatregelen en moest het voornemen loslaten om geen oneervolle opdrachten te aanvaarden. De raad werd aangestuurd door de Zentralstelle für jüdische Auswanderung onder leiding van Willy Lages en Ferdinand aus der Fünten. De Zentralstelle dwong de Joodse Raad lijsten op te stellen van niet-Nederlandse joden, later ook van werkloze Nederlandse joden. De distributie van de gele jodensterren verliep via de raad

Dit werd zo snel en efficiënt uitgevoerd dat het bij de Duitsers bewondering opriep; Michman, "Controversy surrounding the Jewish Council…" blz. 254.

Van het op 13 februari 1941 inderhaast bijeengeroepen comité van twintig mannen was de Joodse Raad uitgegroeid tot een organisatie met tientallen afdelingen en in het gehele land lokale en regionale vertegenwoordigingen. Chroniqueur van de jodenvervolging in Nederland Jacques Presser achtte de Joodse Raad qua omvang een ministerie niet onwaardig en noemde het "een gekrioel van personen, functies, bureau’s met bijbehorende paperasserij". Hij sprak van een "woekergroei": begin april 1943 telde de Joodse Raad achtduizend medewerkers alleen al voor Amsterdam. Nog eens 560 medewerkers waren werkzaam in de provincies Noord- en Zuid-Holland en Utrecht en de grote steden Den Haag, Rotterdam en Utrecht. De grote razzia’s van mei en juni 1943 hadden echter een "gewijzigde bureaulijst" tot gevolg. Half juli waren er nog geen 1.100 medewerkers over en eind augustus telde de Joodse Raad er nog 92

Presser, Ondergang… blz. 453-455.

Ontbinding van de Joodsche Raad Ongewild en onbewust kondigde het Joodsche Weekblad het einde van de Joodse Raad aan met de mededeling dat de bureaus op 30 september en 1 oktober gesloten zouden zijn wegens de joodse feestdag Rosj Hasjana

Joodsche Weekblad 3e jaargang no. 25 van 24 september 1943; http://www.delpher.nl/nl/kranten/view?query=joodsche+weekblad&page=1&coll=ddd&facets%5Bperiode%5D%5B%5D=2%7C20e_eeuw%7C1940-1949%7C1943%7C&identifier=ddd%3A010318389%3Ampeg21%3Ap001&resultsidentifier=ddd%3A010318389%3Ampeg21%3Aa0018

Wenen en Praag De vroegste concepten van een vertegenwoordigend orgaan voor de joodse gemeenschap lagen al in april 1933 op de burelen van Duitse overheidsambtenaren. Een ontwerpregeling voor de "Stellung der Juden" voorzag in een verplicht lidmaatschap van een "Verband der Juden” en de verkiezing van een 25 leden tellende "Judenrat"

Michman, "De oprichting van de Joodse Raad voor Amsterdam…" blz. 77.

Berlijn De situatie in het Duitse Rijk was anders dan in Tsjechoslowakije en Oostenrijk. In het Altreich woonde de joodse gemeenschap niet voornamelijk in de hoofdstad maar had zich door het hele land verspreid. Sinds 1933 bestond een landelijke organisatie waarbij joden zich op vrijwillige basis konden aansluiten. Deze Reichsvertretung der deutschen Juden was zonder dwang van de nationaal-socialistiche regering uit de joodse gemeenschap zelf voortgekomen

Esh, “Reichsvereinigung der Juden…” blz. 20.

De Gestapo, die in het Duitse Rijk belast was met de afhandeling van joodse zaken, ontbond de Reichsvereinigung op 10 juni 1943. Op dat moment waren er nog geen tienduizend joden over van de driehonderduizend die in 1939 in Duitsland woonden

Esh, “Reichsvereinigung der Juden…” blz. 32, 34, 37-38. Alleen een Restvereinigung der jüdischen Mischehepartner bleef bestaan om de eigendommen van de oude organisatie aan de staat over te dragen.

Polen In Polen, het eerste door krijgsgeweld veroverde land, richtten de Duitsers in vrijwel elke joodse gemeenschap een Jüdische Ältestenrat op, bestaande uit rabbijnen en andere notabelen. De bedoeling hiervan zette chef van het Reichssicherheitshauptamt Reinhardt Heydrich uiteen in een bevel aan de commandanten van de Einsatzgruppen

Schnellbrief van 21 september 1939 van Heydrich aan de commandanten van de Einsatzgruppen; geciteerd in Berenstein, Faschismus, Getto, Massenmord… blz. 37-41.

De ingestelde joodse raden waren doorgaans een voortzetting van traditionele joodse organisaties die al voor de oorlog bestonden, of van burgercomités die tijdens de gevechten van september 1939 waren ontstaan

Trunk, Judenrat… blz. 14-16. Een deel van de Judenrat van Lublin bestond uit leden van een vooroorlogs joods gemeentebestuur. De meeste leden van het Joods Burger Comité dat tijdens het beleg van Warschau was opgericht, namen later zitting in de Judenrat van de stad.

De omvang van de joodse raden kon variëren. Een grote stad als Lwow met 150.000 inwoners had een joodse raad van aanvankelijk acht en later twaalf leden. Een provinciestad met zevenduizend inwoners had daarentegen een vierentwintig leden tellende joodse raad

Trunk, Judenrat… blz. 29. In het stadje Wadowice woonden tweeduizend joden die vertegenwoordigd werden door een joodse raad van vier leden. Het nabijgelegen dorpje Andrychów had een joodse raad van zes leden op een joodse bevolking van vijfhonderd.

Frankrijk en België De joodse raden in Frankrijk en België kwamen negen maanden na de Joodse Raad van Amsterdam tot stand en kregen een wettelijke basis. Op 21 november 1941 werd de Union Générale des Israélites de France (UGIF) opgericht. Bestaande joodse organisaties werden ontmanteld of opgenomen in de UGIF. Bij wet werd vastgelegd dat het werkgebied van de UGIF zowel het door de Duitsers bezette gedeelte van Frankrijk bestreek als het door het Franse Vichy-bewind gecontroleerde deel. Voorzitter Albert Lévy werd verantwoordelijk gesteld voor het Vichy-gebied, vice-voorzitter André Baur zetelde in bezet Parijs. Deze bestuurlijke scheiding duurde tot half februari 1943, drie maanden nadat de Duitsers ook het Vichy-gebied hadden bezet. Naast de sociale, financiële en medische ondersteuning zorgde de UGIF ook voor onderwijs binnen de joodse gemeenschap. Vanaf begin juni 1943 was de UGIF tevens belast met het innen van een speciale aan de joden opgelegde belasting

Szajkowski, "Glimpses on the History of Jews…" blz. 134, 136, 145. Voorzitter Albert Lévy was voor de oorlog als voorzitter van de Comité d' Assistance aux Refugiés betrokken bij de hulp aan joodse vluchtelingen.

Eveneens eind november 1941 verordonneerde de militaire bevelhebber in België de oprichting van de Vereinigung der Juden in Belgien (VJB). Het oprichtingsdecreet bepaalde dat de "Jodenvereeniging" statuten kreeg en onder toezicht stond van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Volksgezondheid. Als doel was nadrukkelijk vastgelegd de "uitwijking der joden te bevorderen"

Michman, "De oprichting van de VJB…" blz. 41-42.

Judenrat en Judenverein In de Nederland omringende landen bestonden dus grofweg twee modellen van jodenraden. In Wenen, Praag en Polen waren lokaal georiënteerde Judenräte geïnstalleerd zonder wettelijke basis. Deze vorm kwam voornamelijk voor in de gebieden waar SS-instanties een sterke positie hadden

Michman, "Judenräte…" blz. 300; ook de Sovjet-Unie, Hongarije, het Griekse Saloniki en tot op zekere hoogte Tunesië kregen te maken met dit model.

Nederland Nederland kreeg een civiel bezettingsbestuur onder leiding van Reichskommissar Arthur Seyss-Inquart, waar de SS een grotere invloed kon uitoefenen dan in Frankrijk en België. De sterke positie van Höhere SS- und Polizeiführer Hanns Albin Rauter weerspiegelt dit. Bovendien was hij, evenals Seyss-Inquart en diens Generalkommissare Hans Fischböck en Friedrich Wimmer, afkomstig uit Oostenrijk

Blom, "The persecution of the Jews…" blz. 338

De Joodse Raad die in Nederland het licht zag, vertoont in een aantal opzichten verwantschap met het Poolse model, zoals het ontbreken van een wettelijke verankering, de initiële taak om rust en orde te handhaven en de in aanvang plaatselijke zeggenschap

Als andere overeenkomende elementen kunnen genoemd worden de naam Judenrat zelf (in tegenstelling tot Judenvereinigung), de persoonlijke opdracht van Duitse autoriteiten aan rabbijnen en notabelen, het aantal leden en de zeggenschap van een centrale raad over regionale raden; Michman, "De oprichting van de Joodse Raad voor Amsterdam…" blz. 88, 91 en 93.

Opmerkelijk in dit verband is dat Seyss-Inquart een poging deed een vertegenwoordigend joods orgaan oprichten dat geënt was op de Reichs-Vereinigung in Duitsland zelf. Hiermee ging hij in tegen de harde lijn die Rauter en Harster voorstonden. Seyss-Inquart liet plannen uitwerken voor een "jüdische Zwangsorganisation" die het sociale en culturele leven van de joden moest kanaliseren en controleren. Naast deze "Reinigung des Kultur- und Vereinswesens von artfremden Einflussen" lag ook de "Förderung ihrer Auswanderung" in zijn bedoeling. Dit plan, dat vooral een zet was in het schaakspel om de macht, is echter nooit de status van concept ontgroeid.

Michman, "Planning for the final solution…" blz. 149 noot 8. & Michman, "Jüdenräte…" blz. 302.

In het gewoel van de machtstrijd binnen het Reichskommissariat zochten voorzitters Asscher en Cohen naar speelruimte. Met het schrikbeeld voor ogen van de jonge joodse mannen die in februari 1941 waren opgepakt en enkele maanden later naar Mauthausen werden gedeporteerd, verkozen zij de samenwerking met Böhmcker boven het strengere bewind van SS en Sicherheitsdienst

Houwink ten Cate, "The security police..." blz. 389-390.

De coöperatieve houding van de Joodse Raad ligt in de lijn van de meewerkende instelling van de joodse gemeenschap in het algemeen. Dankzij hun lange traditie van integratie en assimilatie in de Nederlandse samenleving reageerden de joden op vergelijkbare wijze als het merendeel van de Nederlandse bevolking op de Duitse bezetting: met acceptatie en coöperatie

Blom, "The persecution of the Jews…" blz. 348-349 stelt dat de goed georganiseerde Joodse Raad naadloos aansloot bij de min of meer coöperatieve en dociele houding van de joodse gemeenschap in Nederland.