Gregoriusmis

Een van de pronkstukken van de Sint-Lambertuskerk is een hardstenen beeldengroep die bestaat uit vier elementen: een reliëf, een zuil, een groot kruis en een beeld van Christus. De groep wordt tegenwoordig veelal aangeduid als Gregoriusmis. Andere benamingen, die in het verleden in zwang waren, zijn Arma Passionis, Passiemonument, Missa Bolsena, Kruisberg en Calvarieberg. Aan de bron van de beeldengroep staat de legende van een verschijning van Christus aan paus Gregorius de Grote (590-604). Hiervan bestaan verschillende versies. De bekendste is dat Christus verscheen aan Gregorius terwijl deze de mis opdroeg in de kerk van het Heilig Kruis in Rome. Een van de gelovigen zou twijfels hebben geuit aan de verandering van brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus. Gregorius bad vervolgens om een teken ter overtuiging van de twijfelende gelovige. Daarop verscheen Christus in zijn gedaante als Man van Smarten boven het altaar, omgeven door aan het lijdensverhaal ontleende attributen. De kelk van Gregorius zou vervolgens met het bloed van Christus zijn gevuld. De legende van de Gregoriusmis genoot met name in de vijftiende en zestiende eeuw grote populariteit. Eén verklaring hiervoor is dat in de Gregoriusmis de aanwezigheid van Christus zelf tijdens de consecratie – onder de gedaante van brood en wijn – kon worden verbeeld. Verder speelde een rol dat aan een gebed in de kerk van het Heilig Kruis in Rome belangrijke aflaten waren verbonden. Aflaten bekortten de tijdelijke straffen van de zielen in het vagevuur. Pelgrims geloofden dat de aflaten van de kerk van het Heilig Kruis door Gregorius de Grote zelf waren verleend. Op het stenen reliëf van de Gregoriusmis in de Sint-Lambertuskerk is op de voorgrond te zien hoe Gregorius onder het toeziend oog van vorsten en geestelijken de mis opdraagt. Op de achtergrond kijken vanaf een overkapte koorbank de gewone gelovigen toe. Op het moment van de consecratie verschijnt Christus vanuit een graftombe boven het altaar. Uit de wond in zijn zij vloeit bloed (gevisualiseerd door ijzeren staafjes) in de kelk. Naast het altaar branden linksonder de zielen van de gelovigen in het vagevuur. Zij hopen te worden verlost door het bloed van Christus. Dat Christus in zijn gedaante als Man van Smarten aan Gregorius verscheen blijkt in het reliëf uit de tekens van de passie (arma passionis in het Latijn) waarmee hij is weergegeven: in zijn hand een geselroede en verder de geselkolom en het kruis. Als Man van Smarten moest Christus niet alleen medelijden opwekken maar tevens bij God medelijden bewerkstelligen voor de zondige mens. De werktuigen die het lijden van Christus symboliseren keren nog eens terug in de los van het reliëf staande geselkolom. Aan de voet daarvan bevinden zich de hoofden van de hogepriesters Annas en Caiaphas, koning Herodes en landvoogd Pontius Pilatus. Daarboven is de blinddoek te zien die Christus kreeg omgeknoopt na zijn veroordeling. In de blinddoek hangt de beurs van Judas met de dertig zilverlingen. Boven de blinddoek toont Veronica de doek die ze Jezus aanbood om zijn gezicht te reinigen van bloed en zweet. De doek bevat een afdruk van het gelaat van Christus. Verder zijn op verschillende plaatsen geselroeden en touwen aangebracht. Bovenop de kolom staat de haan die kraaide na het verraad door Petrus. Al deze tekens of wapens van de passie getuigen niet alleen van het lijden van Christus, maar tevens van de overwinning op de dood. Het derde onderdeel van de hardstenen groep vormt een Calvarieberg met een kruis. Op de Calvarieberg liggen een naadloos kleed en drie dobbelstenen, een verwijzing naar de soldaten die om het kleed van Jezus zullen gaan dobbelen. Verder ligt er her en der verspreid timmermansgereedschap en staan aan de voet van het kruis drie balsembusjes. Ook vallen een slang, een rat en een pad te onderscheiden, alsmede een kuip met touwen. Meest in het oog springende element van de Calvarieberg is echter een geraamte. Dit is het skelet van Adam, die zou zijn begraven op de plaats waar de nieuwe Adam zou sterven. Een lans en een rietstengel leunen tegen het kruis. Aan het kruis zelf zijn spijkers, een doorboord hart en een bord met het opschrift INRI bevestigd. Het vierde onderdeel van de groep bestaat uit een voorstelling van Christus met doornenkroon die zittend en geboeid zijn kruisiging afwacht, slechts gekleed in een lendendoek. Dit tafereel staat in de volksmond bekend onder de benaming Christus op de Koude Steen. Hoewel het wel vaker onderdeel is van een Gregoriusmis, is het in de beeldende kunst toch gebruikelijker als zelfstandig motief. Op grond van bepaalde stijlkenmerken wordt het ensemble van hardstenen beelden gedateerd op de vroege zestiende eeuw. Hoe, waarom en wanneer het in Horst is terechtgekomen is onbekend. Wel lijkt vast te staan dat het lange tijd een plaats had op het kerkhof dat de kerk omgaf, en wel langs de noordbeuk van de toenmalige kerk en ten zuiden van de huidige kerktoren. Dat de beelden op het kerkhof stonden is minder vreemd dan op het eerste gezicht misschien lijkt, gezien het verband met aflaten voor de zielen in het vagevuur. In de Franse tijd heeft de groep mogelijk een plaats in de kerk gekregen, maar in de loop van de negentiende eeuw keerde ze terug op het kerkhof. In 1891 verhuisde ze andermaal naar een nieuwe locatie: onder een afdakje tussen twee steunberen aan de noordzijde van het Onze-Lieve-Vrouwekoor. Omstreeks deze tijd vond door Atelier Gebroeders Thissen in Roermond ook een kleine restauratie van het reliëf plaats. Abusievelijk kreeg Christus als Man van Smarten daarbij in plaats van een geselroede een verrijzenisvaantje in zijn hand. In 1920 achtte pastoor-deken Creemers het niet langer verantwoord de beeldengroep bloot te stellen aan de buitenlucht. Ze kwam in de kerk tegen de westmuur van de kerktoren te staan. Toen terugtrekkende Duitse troepen de toren op 22 november 1944 opbliezen, raakte de Gregoriusmis dusdanig beschadigd dat Engelse militairen haar na de bevrijding als puin wilden afvoeren. De toevallig in zijn geboorteplaats aanwezige priester-leraar Pieter Hoogers wist dit op het nippertje te voorkomen. Bij inspectie bleken alleen het bovenstuk van het reliëf, de haan op de geselkolom en de lans bij het kruis te zijn verdwenen. Onder toezicht van de Rijksdienst voor Monumentenzorg werd de groep gerestaureerd. In de nieuwe Sint-Lambertuskerk kreeg ze een plaats in de zuidelijke processiegang, waarbij het kruis iets werd ingekort omdat het anders niet op de beoogde locatie paste. Het ensemble rondom de Gregoriusmis van de Sint-Lambertuskerk is in Nederland enig in haar soort. Op andere plaatsen zijn hoogstens onderdelen bewaard gebleven. In Duitsland, en dan met name in Westfalen, bestaat daarentegen wel nog een aantal complete vijftiende- en zestiende-eeuwse groepen. Die vertonen grote gelijkenis met de beelden in Horst. Westfalen lijkt een productiecentrum van deze hardstenen ensembles te zijn geweest. Het kan daarom moeilijk anders of de Horster groep is daarvandaan geïmporteerd.