Apeldoorn, wandreliëf in 't Loohuys

Het wandreliëf in de gevel van ’t Loohuys herinnert aan de geschiedenis van de joodse, en later christelijke psychiatrische inrichting in het park ’s Heerenloo. Op 22 januari 1943 deporteerde de bezetter alle patiënten en het personeel dat hier verbleef. In totaal waren er ongeveer 1300 slachtoffers. Op de plaats van 's Heerenloo aan de Zutphensestraat was tussen 1909 en 1943 een joodse inrichting gevestigd: Het Apeldoornsche Bosch voor psychiatrische patiënten en het Paedagogium Achisomog voor zwakzinnige, zwakbegaafde en moeilijk opvoedbare kinderen. De psychiatrische inrichting werd in 1909 geopend als instelling van de Vereniging Centraal-Israëlitisch Krankzinnigengesticht in Nederland. Het gesticht groeide uit tot de grootste joodse inrichting in Nederland en had vlak voor de Tweede Wereldoorlog een opnamecapaciteit van ruim 000 patiënten. In het eerste jaar van de oorlog werden ruim 100 patiënten meer opgenomen dan de inrichting eigenlijk plaatsen kon. Het merendeel van hen kwam uit het doorgangskamp Westerbork. Op 1 april 1942 kreeg de inrichting de verordening opgelegd: alle niet-joodse personeelsleden moesten ontslagen worden. Ruim een derde van het personeel verliet de inrichting. Nadien werd het personeelstekort ruimschoots opgevuld met de komst van joodse mensen uit met name Amsterdam. Men had het idee dat 'Het Apeldoornsche Bosch' door de bezetter met rust gelaten zou worden en probeerde zo te ontkomen aan een dreigende deportatie. Indertijd kreeg de inrichting de bijnaam 'Jodenhemel'. Op 11 januari 1943 kwam commandant Aus der Fünten ('Hauptsturmführer van de Zentralstelle für jüdische Auswanderung') naar het inrichtingsterrein kijken. Een week later, op 20 januari, arriveerde een groep van ongeveer honderd mannen van de Ordedienst uit Westerbork (de kamppolitie, bestaande uit Duitse en Nederlandse joden). Diezelfde dag vertelde de spoorwegbeambte Harmannus Kalkema dat op het station van Apeldoorn een trein van veertig wagons met plaats voor zeker 1500 personen in gereedheid werd gebracht. Ongeveer de helft van het personeel (circa 175 personen) en tachtig patiënten zagen kans tijdig te vluchten. De volgende dag werd het terrein door de Grüne Polizei omsingeld. Onder leiding van Aus der Fünten werd 'Het Apeldoornsche Bosch' ontruimd. Om zeven uur in de ochtend vertrok de trein met circa 1300 joden via Westerbork naar het concentratiekamp Auschwitz-Birkenau. Van de patiënten en het begeleidende personeel werd nooit meer iets vernomen. Van het overige weggevoerde personeel hebben waarschijnlijk slechts veertien mensen de kampen overleefd. Na de oorlog zijn er nooit meer joodse psychiatrische patiënten gehuisvest. Wel maakte het Paedagogium Achisomog er een nieuwe start met zeven joodse kinderen die de oorlog overleefd hadden. Het Apeldoornsche Bosch bleek veel te groot om er weer een complete joodse bestemming aan te geven, omdat maar zo weinig joden de oorlog overleefd hadden. Daarom werd het gebouwencomplex verkocht aan het rijk. Later werd het eigendom van ‘s Heerenloo en kreeg het de naam: Groot Schuylenburg (nu 's Heerenloo, Midden-Nederland). Het werd daarmee een christelijke inrichting voor psychiatrische patiënten. Het Paedagogium Achisomog bleef met een aantal zwakzinnige kinderen tot 1966 gehuisvest op het terrein aan de Zutphensestraat. Toen verhuisden ze naar Amersfoort, waar sinds 1960 een kleine inrichting is voor joodse psychiatrische patiënten, de Sinaïkliniek. Oprichting De geschiedenis van Het Apeldoornsche Bosch raakte in de vergetelheid. De meeste werknemers van Groot Schuylenburg wisten zelfs niet wat er in de oorlog was gebeurd in de inrichting. Er was ook niets op het terrein dat verwees naar de gebeurtenissen op 22 januari 1943. Om deze reden werd er besloten om een monument op te richten dat de geschiedenis van Het Apeldoornsche Bosch en Groot Schuylenburg symboliseert. Onthulling Het wandreliëf is onthuld in 1982.