Empel, 'Oorlogsgedachtenis Monument Oud-Empel'

Het 'Oorlogsgedachtenis Monument Oud-Empel' in Empel (gemeente 's-Hertogenbosch) herinnert aan de evacuatie van alle inwoners tussen 25 en 28 oktober 1944. Het dorp lag in de vuurlinie en met name bij de Empelsedijk (waar het monument staat) vonden zware gevechten plaats tussen de geallieerden en de bezetter. Empel werd voor een groot deel verwoest. De Empelse Jacques de Bekker herinnert zich in 1995 de evacuatie als volgt: 'Het was op die stralende zondagmorgen 17 september 1944, toen we tijdens de Hoogmis bij elkaar waren, dat we voor het eerst met een naderende oorlogssituatie werden geconfronteerd. Bombardementen op de Maasbruggen en het Duitse luchtdoelgeschut. Paniek in de kerk en de vraag: 'Hoe zal het thuis zijn?' Gelukkig toen geen persoonlijke ongelukken. Diezelfde middag het overtrekken van de luchtlandingstroepen naar Arnhem. Dit gaf vreugde en wij waanden ons al bijna bevrijd! De daarop volgende dagen waren er optimistische berichten over de bevrijding van Oss, van Veghel en van Eindhoven. We dachten: 'Het zal ook voor ons niet lang meer duren!' [...] Rond 24 september worden we op onaangename wijze verrast door een invasie Duitsers, van de 712e Infanterie Divisie, die als taak hebben 's-Hertogenbosch en omstreken als verdedigingsstelling in te richten. Paarden, karren, vee en rijwielen worden gevorderd en de Empelse mannen worden gedwongen grondwerk te verrichten voor de aan te leggen stellingen. Dat geeft spanningen en onze hoop op een rustige bevrijding wordt zwaar op de proef gesteld. Op 8 oktober moeten de mensen uit Gewande en 't Wild evacueren. Zij trekken merendeels naar 't Slot en Empel en vinden daar onderdak bij familie en kennissen. [...] Op 23 oktober komt er beweging aan het front. We ervaren hevige beschietingen in Rosmalen en 's-Hertogenbosch. De eerste granaten vallen nu ook op Empel. Het doel is de kerk, die ook enkele voltreffers moet incasseren. Ook huizen in de omgeving van de kerk worden getroffen. Mensen uit die buurt vertrekken naar 't Slot, de Empelse Hut en Herven. In angstige spanning en biddend wachten we in onze kelders de nadere gebeurtenissen af. Op 25 oktober, een mistige ochtend, komen de eerste Engelse militairen via de Bankade op 't Slot. Nu is het zover. De Duitsers verlaten Gewande en Empel en we verwachten vandaag onze bevrijders! Maar Empel is voor hen geen aanvalsdoel en zij laten ons dorp 'rechts' liggen. Dan is het 26 oktober. De Duitsers keren terug vanaf de Benedendijk! Dat is een fikse tegenvaller! Wat voeren die in hun schild? Op het antwoord hoeven we niet lang te wachten. We moeten evacueren! De Maas over! Alom paniek, onbegrip en angst. Hoe moet dat nou? Dit kan toch niet?! We zouden toch bevrijd worden?! Enkele gezinnen kunnen nog ontsnappen naar 't Slot, maar al snel is het gehele dorp afgesloten. Niemand wil als eerste naar Den Bol. Men kijkt en vraagt wat de ander doet. Beladen met tassen, koffers en rugzakken loopt men verdwaasd rond. [...] Onder bedreiging van de Duitsers begint langzaam de droeve tocht naar de overzetplaats. Er zijn slechts drie, deels slecht uitgeruste en lekke roeibootjes. Enkele mannen nemen het overzetten en terugbrengen van de bootjes op zich. De boten zijn soms overvol en er staat een flinke stroming op de Maas! Toch is om drie uur iedereen behouden aan de overkant, geen mens blijft achter. Het vee loopt los door het dorp. Enkele gezinnen zijn lopend naar Bokhoven gegaan, maar zij belanden na enkele zware dagen ook aan de overkant. Iedereen gaat naar Velddriel. Dit dorp is al vol met evacués uit andere dorpen. Toch vinden de Empelnaren daar ook nog onderdak. Soms bij familie, maar veelal bij onbekenden. De dagen en weken die volgen zijn vol angst, spanning en gevaar. Dagelijks zijn er artilleriebeschietingen door de geallieerden. Er zijn doden te betreuren, ook onder onze dorpsgenoten. De dagen zijn gevuld met de zorg voor het dagelijkse bestaan; voor eten, kleding, dekens en een zo veilig mogelijk onderkomen. Velddriel, een dorp voor plm. 600 inwoners, wordt bevolkt door 4000 personen. Er is gebrek aan alles! Deze situatie is onhoudbaar! [...] De situatie in Velddriel verslechterde nog meer tijdens de koude en natte najaarsmaanden, zodat medio januari 1945 de evacuatie naar noordelijker streken volgde. De gevoelens van deze barre tocht te voet, in een winterse vrieskou met scherpe wind, naar Geldermalsen, Culemborg en verder, kunnen alleen maar weergegeven worden door diegenen die dit meemaakten. Steeds verder van huis! Voor hoe lang? En wat zullen we elders aantreffen? Gezegd mag worden dat de opvang op de nieuwe adressen in het rivierengebied en zeer zeker ook in Friesland zeer gastvrij was. Door ziekte, door de geleden ontberingen en door oorlogsgeweld zijn tijdens deze winter een aantal van onze dorpsgenoten gestorven. Naar hen en hun families gaan in het bijzonder onze herinneringen terug! Toch gaat in mei 1945 letterlijk en figuurlijk de bevrijdende voorjaarszon schijnen. Eerst uit bevrijd gebied en even later uit het noorden keren we weer als in een droom uit onze ballingschap terug. De aangerichte schade is enorm! Veel woninngen, de kerk, het parochiehuis zijn totaal vernield of afgebrand. Huisraad is kapot, verrot en... gestolen. De mijnen vormen nog een direct gevaar. [...] Toch begint het provisorische herstel van enkele woningen en men vindt bij elkaar onderdak. Er ontstaat een geweldige saamhorigheid. We zijn allemaal berooid en zoeken steun bij elkaar. Er volgt een tijd van puinruimen, bewoonbaar maken van de minst vernielde huizen en de bouw van noodwoningen en de noodkerk. [...] De hulp uit Overschie en Wateringen doet ons goed en brengt het nodige enthousiasme teweeg. De evacuatietijd is een bijzondere, we mogen wel zeggen een historische periode voor geheel Empel geweest. Allereerst gedenken we die dorpsgenoten die direct of indirect door het oorlogsgeweld stierven. Zeker gedenken we ook de Schotse en Canadese militairen, die voor de verovering en bewaking van ons hun leven gaven. En na 50 jaar moeten we toch ook wel zover zijn dat we ook aan de hier gesneuvelde Duitse soldaten denken. Zij waren slechts dwangarbeiders van een verwerpelijk regime. Laten we God danken voor de verkregen vrijheid, waarvan we de waarde pas goed beseffen wanneer we haar verloren hebben. Herdenken en gedenken moet ook zijn waarde hebben voor de toekomst.' Onthulling Het monument is onthuld op 4 mei 1995 door burgemeester mr. D. Burgers.