Association Coopérative Zélandaise de Carbonisation (ACZC) [Cokesfabriek], Sluiskil, 1910-1985

Inleiding In 2000 verkreeg het Zeeuws Archief het archief van de Association Coopérative Zélandaise de Carbonisation (ACZC), beter bekend als 'de cokesfabriek', uit Sluiskil. De ACZC kampte de laatste jaren met toenemende verliezen, doordat de wereldmarktprijzen voor cokes sterk daalden. In augustus 1999 werd het bedrijf gesloten. De cokesfabriek, opgericht in 1911, was een van de oudste industriële bedrijven van de Kanaalzone en het eerste grotere bedrijf in Zeeuwsch-Vlaanderen dat niet was gericht op de verwerking van landbouwproducten zoals suikerbieten en maïs, maar op de chemie. Het was bovendien de eerste cokesfabriek van Nederland; die van Hoogovens in IJmuiden dateert uit 1916. De Association Coopérative Zélandaise de Carbonisation werd opgericht door Franse en Belgische staalbedrijven voor de productie van cokes voor hun hoogovens. De gunstige geografische ligging t.o.v. de aanvoer van kolen uit Engeland en het Roergebied en de afzet van cokes naar België en Frankrijk alsmede de aanwezigheid van diep vaarwater, waren de redenen om de cokesfabriek in Sluiskil te vestigen. Bij de productie van cokes kwam er tevens gas vrij, waarvoor spoedig een bestemming werd gevonden. Naast de cokesfabriek werd namelijk in 1929 door Italiaanse industrielen de Compagnie Néerlandaise de l'Azote S.A. (in 1962 gewijzigd in Nederlandse Stikstof Maatschappij en vanaf 1979 onderdeel van het Noorse bedrijf Hydro Agri). Deze fabriek vervaardigde aanvankelijk kunstmest uit het cokesgas, later zelfstandig in eigen beheer. In de jaren 1950 tot 1967 leverde de cokesfabriek tevens gas aan particulieren in Oost-Zeeuwsch-Vlaanderen, en via een pijpleiding aan inwoners van Walcheren en Zuid-Beveland. Nabij NS-station Vlissingen-Souburg herinnert een gasverdeelstation uit de jaren vijftig van de twintigste eeuw nog aan deze cokesgaslevering. Door de komst van het aardgas met een hogere calorische waarde kwam er in 1967 een eind aan deze gasleveringen. De productie van de cokesfabriek moest in het verleden regelmatig worden stilgelegd. Nog maar nauwelijks in bedrijf veroorzaakte de Eerste Wereldoorlog een belemmering van de aanvoer van kolen, waardoor het bedrijf geen cokes meer kon produceren. Tijdens de Tweede Wereldoorlog moest de fabriek worden gesloten na een bombardement van de electrische centrale door de geallieerden. Veel machines werden door de bezetter afgevoerd naar Duitsland. Door deze totale ontmanteling kon de productie pas worden hervat in 1950. Er volgden daarna enkele decennia waarin redelijke tot hoge winsten werden behaald. De daarop volgende crisis in de staalindustrie leidde echter tot de opheffing van veel Franse staalbedrijven, waardoor de afzet van cokes terugliep. De laatste jaren leverde ACZC alleen nog maar cokes aan een staalbedrijf in Zelzate. Het archief van de cokesfabriek is redelijk compleet bewaard gebleven. Naast indrukwekkende 'registres d'embouchage', waarin het personeel werd ingeschreven, zijn er complete series notulen van de Raad van Bestuur en Commissarissen, brievenboeken en veel stukken betreffende de talrijke machines: laad- en losmaterieel, cokesovens en de teerfabriek. Daarnaast bevat het archief veel informatie over het arbeidsklimaat. De fabriek was wijd en zijd bekend om zijn goede arbeidsvoorwaarden. Veel arbeiders, in de hoogtijdagen waren er bijna 400 personen werkzaam, waren verknocht aan het bedrijf en beleefden heel wat jubileumfeesten. Onderzoekers van het archief krijgen te maken met een handicap. De genoemde series zijn over het algemeen gesteld in de Franse taal, de overige stukken veelal in het Nederlands. Wanneer de taal geen belemmering vormt kan het archief veel interessant materiaal voor de onderzoeker opleveren. Persbericht Zeeuws Archief, 21 december 2000 Literatuur J. Dekker, 'Cokesfabriek Sluiskil', in: Zeeland van toen & nu. Ons erfgoed. Deel 9: Arbeidend Zeeland (Zwolle 2005) 218-219