Hoe verzetsvrouw Sabine Zuur dankzij een Duitse crimineel de kampen overleeft

Verzet

Sabine wordt op 15 juli 1918 geboren in Semarang op Java. Als Sabine veertien jaar oud is, verhuist ze met haar ouders naar Nederland. Kort na hun aankomst overlijdt haar vader. Haar drie broers blijven in Nederlands-Indië en een van hen overlijdt een paar jaar later.

Wanneer Duitsland Nederland binnenvalt volgt Sabine een opleiding als secretaresse en is erg verliefd op haar verloofde Johan Willem Yoshitaro ‘Taro’ Roeper-Bosch. Taro vlucht begin 1941 en gaat als piloot aan de slag bij de RAF. Terwijl hij in de lucht tegen de bezetter vecht, is Sabine actief in het verzet op Nederlandse bodem. Op 21 oktober 1941 wordt Taro tijdens een missie boven de Noord-Franse kust door de Duitsers neergeschoten en overlijdt ter plekke.

Haar rol in het verzet

Sabine werkt als koerierster voor de Ordedienst (OD) en is verantwoordelijk voor het zoeken van onderduikadressen. Zij geeft ook zelf onderdak aan verzetslieden, onder wie Engelandvaarder Peter Tazelaar, met wie zij in 1946 gaat trouwen. Veel van haar vrienden zijn betrokken bij het verzet, onder andere Siebren Erik Hazelhoff Roelfzema, Gerard Vinkesteijn en Adrien Moonen. Op 28 april 1943 wordt Sabine door haar baas Piet verraden, die soms voor het verzet werkt en soms voor de Sicherheitsdienst - afhankelijk waarmee hij geld kan verdienen. Sabine wordt gearresteerd, gelukkig kan ze een adresboek in het appartement verstoppen voordat ze afgevoerd wordt. De onderduikadressen zijn veilig.

Gevangenschap

Amsterdam - Utrecht

Na haar arrestatie zit Sabine meerdere maanden in de gevangenis aan de Amstelveenseweg in Amsterdam. Op 25 augustus 1943 wordt zij overgebracht naar de Kriegswehrmachtsgefängnis aan de Gansstraat in Utrecht om berecht te worden. Tijdens verhoren wordt ze mishandeld en de omstandigheden in de gevangenissen zijn slecht. Sabine probeert optimistisch te blijven, niet alleen om haar moeder gerust te stellen, naar wie ze regelmatig geheime brieven stuurt, maar ook om haar eigen moreel hoog te houden. Zo schrijft Sabine eind mei 1943 in een briefje aan haar moeder: 

Amersfoort - Ravensbrück

Op 27 augustus wordt Sabine veroordeeld voor spionage en Feindbegünstigung, hulp bieden aan de vijand. Zij wordt via Polizeiliche Durchgangslager Amersfoort naar concentratiekamp Ravensbrück vervoerd en op de namiddag van 1 november 1943 daar geregistreerd. Ze krijgt het nummer 24597 en een rode stoffen driehoek op haar mouw: het teken voor politieke gevangenen. Als Nacht und Nebel gevangene mag Sabine vanaf haar veroordeling geen contact met haar familie onderhouden. De komende maanden werkt ze onder andere in de Siemens-fabriek.

Mauthausen - Amstetten

Begin maart 1945 wordt Sabine tijdens een meerdaagse reis op een goederentrein naar concentratiekamp Mauthausen vervoerd. Auschwitz is inmiddels bevrijd en op beide fronten zijn de geallieerden aan de winnende hand, maar Sabine heeft nog weken van ellende voor zich. Later vertelt zij aan haar dochter hoe ze bij het kamp arriveerde: 

De vrees was ongegrond, ze worden gewassen, ontsmet en onderzocht. Ondanks dat Sabine uitgehongerd is, een longontsteking heeft en aan geelzucht lijdt, beweert Sabine dat ze aan het werk kan gaan. Ze weet dat degenen die worden beschouwd als "nutteloos" in de gaskamers worden vermoord. Op haar ‘Häftlings-Personal-Karte’ is te zien dat zij op 7 maart in Mauthausen is geregistreerd. Een paar dagen na aankomst in Mauthausen is Sabine naar het buitenkamp Amstetten overgeplaatst waar ze ternauwernood een geallieerde bomaanval overleeft. Met een gebroken enkel is Sabine terug naar Mauthausen naar de ziekenboeg gebracht.

Briefwisseling met Franz Gebele

In de ziekenboeg leert ze Franz Joseph Gebele kennen, een Duitse beroepscrimineel die al elf jaar in verschillende gevangenissen en kampen vastzit. Gebele is niet alleen een gevangene maar werkt ook in het kamp en heeft daardoor bepaalde voorrechten. Hij krijgt meer en beter eten, onder andere boter, suiker, jam, eieren en spek, dat hij nu met Sabine deelt, en hij heeft toegang tot kleding, medicijnen en persoonlijke verzorgingsproducten om aan haar te geven. Hij heeft andere kampmedewerkers onder zijn commando die hij als koeriers gebruikt om de goederen naar Sabine te laten brengen. Hij is ook betrokken bij het samenstellen van evacuatielijsten en hij heeft toegang tot informatie over de loop van de oorlog. Het is waarschijnlijk dankzij Gebeles rol als opzichter in het kamp dat Sabine niet naar de gaskamer wordt gestuurd vanwege haar gebroken enkel. Voor Sabine is hij een waardevolle vriend en hij neemt zelfs het risico voor straf op zich om haar moeder, zonder dat Sabine hem daarom verzoekt, een brief te schrijven - het eerste teken van leven van Sabine in anderhalf jaar. Het is echter niet duidelijk of hij deze brief daadwerkelijk schrijft en of zij hem ooit ontvangt.

In de komende 4 weken, tussen eind maart en haar bevrijding op 22 april, schrijft Gebele ongeveer honderd pagina's aan brieven aan Sabine en zien ze elkaar ook af en toe persoonlijk. Uit de brieven blijkt dat Sabine regelmatig antwoordde, maar haar brieven zijn helaas niet bewaard gebleven. De correspondentie geeft een unieke inkijk in zijn verleden, zijn gevoelens voor haar en hun vreemde relatie, maar ook in het leven in het kamp tijdens de laatste dagen van de oorlog.

Uit zijn brieven wordt duidelijk dat hij snel erg verliefd wordt op haar. Hij noemt haar “Sabine Zonneschijn” en "Lieverd" en al in zijn eerste brief schrijft hij dat hij van haar houdt en herhaalt dit talloze keren in elke brief. Een paar brieven later, op 4 april, vraagt hij haar ten huwelijk maar krijgt geen definitief antwoord, wat hem duidelijk irriteert. Volgens zijn woorden schijnt hun liefde wel wederzijds te zijn. Zo schrijft hij in zijn brief van 8 april: “Jouw laatste brief vertelt mij dat je echt van mij houdt. Jouw zorg voor mijn welzijn onthult wat je echt voelt voor mij”. Of dit echt het geval was, is twijfelachtig.

Dreigende toon

Zijn verliefdheid wordt deels obsessief en wanhopig en het is mogelijk dat hij haar vriendelijkheid en aardigheid ten onrechte als teken van liefde opvat. De relatie vindt plaats onder zeer ongelijke machtsverhoudingen, want Gebele is in staat haar het leven in het kamp zwaar te maken of haar zelfs naar de gaskamer te laten sturen als Sabine hem afwijst. Dat hij geweld niet schuwt wordt snel duidelijk: in een van zijn eerste brieven vertelt hij dat hij zijn vrouw heeft neergeschoten omdat zij ontrouw is geweest. Waarschijnlijk is dit niet waar want volgens het bevolkingsregister van München was Emma Gebele in 1978 nog in leven en voor de oorlog van hem gescheiden. Met welke intentie Gebele dit verhaal verzint is onduidelijk.

Zijn brieven hebben deels een bedreigende toon. Zo schrijft hij: “Ik zal ernstig boos op je zijn als je een tweede keer bezwaar maakt tegen mijn instructies, wat voor mij niet aanvaardbaar is.” In een brief komt ook een incident ter sprake dat hij zich tijdens een ontmoeting heeft opgedrongen aan Sabine.

Bevrijding

Door die brieven krijgt Sabine informatie over de loop van de oorlog. Vooral goed nieuws over de opmars van de geallieerden helpt Sabine zeker om het nog even vol te houden. Zij is inmiddels overgeplaatst naar de 'Wiener Graben' waar vele gevangenen tijdens het werk in de steengroeve omkomen en de toestanden nog erger zijn dan in het kamp zelf. Gebele maakt de voorspelling dat de oorlog nog voor Hitler’s verjaardag op 20 april afgelopen zal zijn - en hij krijgt bijna gelijk. Op 5 mei wordt Mauthausen bevrijd door het Amerikaanse en Canadese leger en op 8 mei capituleert het Duitse leger. 

Als voor Reichsführer SS Himmler duidelijk wordt dat Duitsland de oorlog gaat verliezen probeert hij met de geallieerden te onderhandelen. De Zweedse diplomaat graaf Folke Bernadotte komt uiteindelijk met Himmler overeen dat tussen maart en mei 1945 meer dan vijftienduizend mensen uit de concentratiekampen worden geëvacueerd.

Vanaf 4 april wordt evacuatie een reële mogelijkheid in Mauthausen en Gebele schrijft aan Sabine dat vrouwen van bepaalde nationaliteiten - Nederlands, Noors en Deens - op evacuatielijsten zijn gezet. Gebele is er blijkbaar bij betrokken en probeert Sabine op de lijst te zetten maar het lukt niet meteen. Nadat zij twee evacuaties mist, wordt Sabine op 22 april 1945 met nog 750 anderen midden in de nacht met een van de witte bussen van het Zweedse Rode Kruis richting Zwitserland in veiligheid gebracht. Sabine is nog steeds ernstig ziek en het duurt drie maanden in het ziekenhuis tot ze lichamelijk hersteld is. Haar geestelijke gezondheid leidt nog haar hele leven onder de trauma’s die ze heeft meegemaakt.

Afscheid

De laatste brief schrijft Gebele op zaterdag 21 april. Hij neemt in deze brief afscheid van Sabine, maar hij is er zeker van haar binnenkort weer te zien als ook hij vrij is. Uiteindelijk zal dit nooit gebeuren en Sabine praat bijna niet meer over Gebele. Eva Taylor-Tazelaar ontdekt tijdens haar onderzoek dat Franz Joseph Gebele kort na de bevrijding op 19 september 1945 tijdens of na een operatie is overleden.

Sabine is een van de weinige van haar vrienden in het verzet die de oorlog overleven. Haar broers die in Indonesië bleven, hebben de Japanse kampen ternauwernood overleefd. Veel van haar vrienden in Nederland zijn omgekomen en haar moeder is bijna alles door de oorlog kwijtgeraakt.

Sabine overlijdt in 2012 op 93 jarige leeftijd - vooral dankzij haar uithoudingsvermogen maar ook door onverwachte hulp van een Duitse beroepscrimineel en een Zweedse diplomaat. Haar dochter Eva Taylor-Tazelaar is ervan overtuigd dat Sabine haar leven aan Gebele te danken heeft, door haar voedsel en medicijnen te geven en te voorkomen dat ze naar de gaskamers werd gestuurd.