Apeldoorn, monument 'Het Apeldoornsche Bosch'

Monument 'Het Apeldoornsche Bosch' herinnert de inwoners van Apeldoorn aan de deportatie op 21 januari 1943 van circa 1300 patiënten en personeelsleden van deze joodse psychiatrische inrichting. De psychiatrische inrichting werd in 1909 geopend als instelling van de Vereniging Centraal-Israëlitisch Krankzinnigengesticht in Nederland. Het gesticht groeide uit tot de grootste joodse inrichting in Nederland en had vlak voor de Tweede Wereldoorlog een opnamecapaciteit van ruim 1000 patiënten. In het eerste jaar van de oorlog werden ruim 100 patiënten meer opgenomen dan de inrichting eigenlijk plaatsen kon. Het merendeel van hen kwam uit het doorgangskamp Westerbork. Op 1 april 1942 kreeg de inrichting de verordening opgelegd: alle niet-joodse personeelsleden moesten ontslagen worden. Ruim een derde van het personeel verliet de inrichting. Nadien werd het personeelstekort ruimschoots opgevuld met de komst van joodse mensen uit met name Amsterdam. Men had het idee dat 'Het Apeldoornsche Bosch' door de bezetter met rust gelaten zou worden en probeerde zo te ontkomen aan een dreigende deportatie. Indertijd kreeg de inrichting de bijnaam 'Jodenhemel'. Op 11 januari 1943 kwam commandant Aus der Fünten ('Hauptsturmführer van de Zentralstelle für jüdische Auswanderung') naar het inrichtingsterrein kijken. Een week later, op 20 januari, arriveerde een groep van ongeveer honderd mannen van de Ordedienst uit Westerbork (de kamppolitie, bestaande uit Duitse en Nederlandse joden). Aus der Fünten nam de leiding over van de directeur, dr. Lobstein. Diezelfde dag vertelde de spoorwegbeambte Harmannus Kalkema dat op het station van Apeldoorn een trein van veertig wagons met plaats voor zeker 1500 personen in gereedheid werd gebracht. Ongeveer de helft van het personeel (circa 175 personen) en tachtig patiënten zagen kans tijdig te vluchten. De volgende dag werd het terrein door de Grüne Polizei omsingeld. Onder leiding van Aus der Fünten werd 'Het Apeldoornsche Bosch' ontruimd. Om zeven uur in de ochtend vertrok de trein met circa 1300 joden via Westerbork naar het concentratiekamp Auschwitz-Birkenau. De ongeveer honderd achtergebleven personeelsleden gingen op transport naar Westerbork, tegelijk met zo’n tachtig Apeldoornse joden die kort daarvoor in de inrichting waren ingekwartierd. De meesten van hen werden vrijwel meteen doorgestuurd naar de vernietigingskampen. Lobstein, zijn vrouw en enkele personeelsleden, sommigen met hun gezinnen, moesten nog tot 1 februari op het terrein blijven. Toen gingen ook zij naar Westerbork. Van de personeelsleden die in eerste instantie naar Westerbork werden gedeporteerd, overleefden waarschijnlijk slechts veertien de kampen. Van de groep gevluchte personeelsleden overleefde waarschijnlijk de helft de oorlog. Oprichting De oprichting van het monument was een initiatief van de Stichting Monument Apeldoornsche Bosch, samen met de Stichting Bevrijding '45. Onthulling Het monument is onthuld op 23 april 1990 door Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Juliana.