Kerkeraad van de Nederlandse Hervormde gemeente te Utrecht

Archief Het archief werd bewaard in de grote kerkeraadskamer van de Dom. In onze eeuw verhuisde het naar het dienstgebouw, Domplein 3. Begin 1973 vond de overdracht naar de Gemeentelijke Archiefdienst van Utrecht plaats. In 1650 verzocht de kerkeraad aan de cameraar van de stad om een "bequame kasse tot bewaring van brieven ende stucken". Zes jaar later heeft men een lijst gemaakt van alle in de kas verstrooid liggende stukken en die geliasseerd. Sporen van deze lias werden bij inventarisatie niet aangetroffen. De kerkeraad besloot in december 1662 de kladnotulen, de ingekomen attestaties en de rekesten te vernietigen. Tevens werd de jongste predikant tot "bibliothecaris" aangesteld, terwijl vanaf 1762 de twee jongste predikanten twee maal per jaar de kas in orde moesten brengen. Enige kerkeraadsleden kregen in 1717 de opdracht een inventaris samen te stellen van de "dingen die in de kas zijn". De oudste nog aanwezige inventaris dateert van 1813 (inv. nr. 200). Deze en de latere inventarissen dragen alle het karakter van magazijnlijsten. Bij de inventarisatie werden series jaarrekeningen van de diakonie, het diakonieweeshuis en van de scholen van de hervormde gemeente aangetroffen. Deze heb ik buiten de inventaris gelaten, omdat identieke exemplaren zich in de archieven van deze instellingen bevinden. In het ongeordende archief van de kerkvoogdij ontdekte ik vooral 20ste eeuwse archivalia van de kerkeraad; een welkome aanvulling. Addendum Naar aanleiding van de in bewaargeving van een aanvulling in 2012 werden enkele stukken die in de oorspronkelijk inventaris reeds beschreven waren maar zich destijds nog bevonden in het Kerkelijk Bureau fysiek aan het archief toegevoegd. Het ging hierbij om de registers in inv.nrs. 251 t/m 256 en 422 t/m 426. Als gevolg van voornoemde aanvulling werden ook enkele inventarisnummers toegevoegd, namelijk inv.nrs. 258-a, 395-a t/m 395-m, 379-a, 388-a, 426-a, 443-a, 443-b, 568-a, 572-a, 572-b, 578-a, 578-b en 582-a t/m 582-f. Utrecht, 2012 Organisatie De kerkeraad bestond in mei 1591 uit drie predikanten en twee maal zoveel ouderlingen, die belast waren met het toezicht op de gemeente. Bij uitzondering waren de negen diakenen, die zelf een college vormden, bij de vergaderingen aanwezig. Elk jaar trad ongeveer de helft van de ouderlingen en diakenen af, waarna de magistraat, daarbij geadviseerd door de kerkeraad, in de vacatures voorzag. Ook de predikanten werden door de magistraat benoemd. Sinds maart 1605 werd aan een commissie, bestaande uit vier vertegenwoordigers van het stadsbestuur en vier kerkeraadsleden, het beroepen van predikanten opgedragen. Na 1618 beriep de kerkeraad zelf de predikanten, hoewel tot 1795 approbatie van de vroedschap vereist was. De benoeming van ouderlingen en diakenen geschiedde door coöptatie. In de 17de eeuw werd er onderscheid gemaakt tussen Bijzondere Kerkeraad en Grote Kerkeraad. De predikanten met de ouderlingen vormden de Bijzondere Kerkeraad; aan deze was de pastorale zorg toevertrouwd. In de Grote Kerkeraad, waarin ook de diakenen zitting hadden, kwamen vooral zaken zoals de benoeming van ouderlingen en diakenen, het beroepen van predikanten en soms belangrijke diakonale zaken aan de orde. Om de gemeenteleden meer invloed te geven inzake de samenstelling van de kerkeraad, werd in 1867 het Synodaal reglement op de benoeming van ouderlingen en diakenen en het beroepen van predikanten van kracht. Dit reglement hield in dat mannelijke lidmaten door stemming zouden beslissen of er een kiescollege zou worden gevormd, dat voortaan benoemen en beroepen zou. De eerste stemming te Utrecht in 1867 leverde geen meerderheid op, zodat de Algemene Kerkeraad zijn bevoegdheden behield (zie inv. nr. 29, 29 april 1867). Pas in 1891 kon een kiescollege ontstaan, dat tot 1901 in functie is geweest (zie inv. nr. 207). In 1910 werden moderamina ingesteld, een voor de Bijzondere Kerkeraad en één voor de Algemene Kerkeraad. Zij deden de dagelijkse zaken af en hadden verder tot taak de kerkeraadsvergaderingen voor te bereiden. De invoering van de Nieuwe Kerkorde had in 1950 de instelling van een overgangscollege, de zgn. Centrale Kerkeraadscommissie tot gevolg. Zij kreeg grote bevoegdheden van de Centrale Kerkeraad, die in de plaats was gekomen van de Bijzondere en de Algemene Kerkeraad. Na 1952 is de Centrale Kerkeraad het belangrijkste orgaan; de leden ervan worden benoemd door en uit de ambtsdragers (zie inv. nr. 55). Ambtsdragers zijn alle predikanten, ouderlingen en diakenen, die hetzij werkzaam zijn in de zestien wijkgemeenten, hetzij belast zijn met een bijzondere opdracht of met buitengewone werkzaamheden (zie inv. nr. 193). Literatuuropgave Cramer, J.A., Protestantsch kerkelijk leven in oud-Utrecht, Nederlandsche archief voor kerkgeschiedenis, deel XXX (1938). Reitsma, J., en J. Lindeboom, Geschiedenis der Hervorming en der Hervormde Kerken in de Nederlanden, 's Gravenhage, 1949. Rogge, H.C., Jacobus Taurinus en de Utrechtse Kerk in het begin der zeventiende eeuw, Archief voor de Nederlandsche kerkgeschiedenis, deel III (1889). Rooyaards, H.J., Geschiedenis der hervorming in de stad en de provincie Utrecht, Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, de delen XVI (1845), XVII (1846), XVIII (1847). Struick, J.E.A.L., Utrecht door de eeuwen heen, Utrecht/Antwerpen, 1971. Vrijhof, P.H., Utrecht (stad), in: Handboek pastorale sociologie, deel VII, 's Gravenhage, 1962. Geschiedenis Vóór het jaar 1566 gingen hervormingsgezinden uit de stad Utrecht vooral naar Vianen en Culemborg, waar de heren van die plaatsen de kerken voor hervormde godsdienstoefeningen beschikbaar hadden gesteld. In 1566 ging men er toe over hagepreken te houden net buiten de stad, maar dit bevredigde op de duur niet. Daarom drongen de Amsterdamse koopman Dirk Cater en Jacob Conzijnsz. er bij de stedelijke raad op aan, twee kerken voor hun geloofsgenoten in te richten. De raad besloot daarop advies in te winnen bij Willem van Oranje. Daarmee namen de leiders genoegen, voor velen echter was dit het sein om de Buurkerk, de kloosters van de Minderbroeders en de Predikheren, en de Jacobikerk te plunderen. Later in het jaar werd de Jacobikerk toegewezen aan de Hervormingsgezinden, maar na twee weken moest de kerk weer worden prijsgegeven. Alva's komst in 1567 en de Spaanse bezetting van het fort Vredenburch betekenden vervolging van de beeldenstormers en krachtige handhaving van de rooms katholieke religie. In 1577 kwam er enige verlichting nadat de Spanjaarden Vredenburch hadden verlaten en Oranje opnieuw als stadhouder was erkend. Vanaf 1577 preekte Hubert Duifhuis in de Jacobikerk in protestantse geest; hij veranderde echter niets aan de organisatie. Deze tolerante pastoor had weinig op met de radicale Calvinisten. Door deze houding werd hij populair bij een groot deel van de gegoede burgerij en de magistraat. De Calvinisten daarentegen, die ook wel Consistorialen genoemd werden wegens hun organisatievorm (consistorie = kerkeraad), telden hun aanhangers vooral onder de lagere bevolkingsgroepen. Zij hielden in 1578 samenkomsten in een huis aan de Donkerstraat en in een schuur in de Nicolaasparochie. De niet door de magistraat erkende Consistorialen voelden zich benadeeld ten opzichte van de Jacobigemeente. Met de hulp van Petrus Datheen namen zij in augustus 1578 de leegstaande Minderbroederskerk in bezit, waarbij de raad zich neerlegde. Duifhuis voelde zich in 1578 verplicht zijn gemeente te verlaten, omdat hij in strijd predikte met de Pacificatie van Gent, die handhaving van de katholieke religie bepaalde. Enkele maanden daarna keerde Duifhuis terug nadat de raad zijn gemeente had gelegaliseerd. De stedelijke religievrede van januari 1579 stelde traktementen in het vooruitzicht voor Duifhuis en de predikant van het Consistorie, Helmichius. In juni verkregen de Calvinisten de Buur- en de Nicolaïkerk. In 1580 kondigde de stedelijke raad eigenmachtig het verbod van de katholieke eredienst af. Triomfantelijk bezetten de Calvinisten daarop de Domkerk, waarover zij vanaf 15 januari 1581 definitief konden beschikken. Ondanks herhaaldelijk aandringen van het Consistorie, vooral van Helmichius en Moded, kwam het niet tot een samenwerking met de Duifhuisianen. Toen Leicester in 1586 zich in Utrecht vestigde, liet hij beide partijen op 26 april achttien artikelen tot vereniging ondertekenen. Eén van de beide predikanten van de Jacobikerk, Duifhuis, was in 1581 overleden, kon het daarmee niet eens zijn en vertrok. Verdere calvinisering was mogelijk doordat Leicester, gesteund door calvinistische "democraten", de vroedschap had gewijzigd. Met Leicester viel zijn "democratische" partij en in 1589 ontsloeg de nieuwe adellijk-patricische vroedschap alle vier predikanten waaronder Wtenbogaert. Ook de ouderlingen en de diakenen werden vervangen. De Utrechtse Staten vaardigden in 1593 een verordening uit, waarbij de "Nederduitsche Gereformeerde Gemeynte" te Utrecht volledig onderworpen was aan de overheid. Het duurde tot 1619 voordat de gemeente officieel in het verband van de Nederduitsch Gereformeerde Kerk was opgenomen. Langzamerhand werden de tegenstellingen tussen Remonstranten en Contra-Remonstranten zichtbaar. Na de tijdelijke machtswisseling ten gunste van de lagere bevolkingsgroepen in 1610, gingen strenge Calvinisten naar Jutphaas ter kerke omdat zij door de predikanten gekritiseerd werden om hun aandeel in de onlusten van 1610. De volgende jaren nam het aantal "bedroeffde lidtmaten", d.w.z. Contra-Remonstranten, dat naar Jutphaas ging, toe. In juli 1618 kregen de bedroefden de Buurkerk, later de Domkerk en tenslotte als gevolg van de Dordtse Synode van 1618 alle kerken tot hun beschikking. Omstreeks 1658 protesteerde de hoogleraar Voetius tegen het gebruik van de inkomsten uit de kapittelgoederen door de kanunniken. De kapittels waren gereformeerd en Voetius vond het beter dat de inkomsten ten dienste van de kerk zouden komen. Deze zienswijze werd gedeeld door de predikanten Teeling en Van de Velde, die omdat zij het kerkvolk er in betrokken, ontslagen werden. Tevens werd de kerkeraad gedwongen twee commissarissen van stadswege tot zijn vergaderingen toe te laten. Tot ca. 1795 werden er "commissarissen politiek" afgevaardigd. De Staatsregeling van 1798 bracht de scheiding van kerk en staat tot stand, wat met zich meebracht dat de kerkeraad financieel op zich zelf werd aangewezen. Definitief was de scheiding nog niet, hetgeen bleek uit de uitvaardiging door Willem I van het Algemeen reglement voor het bestuur der Ned. Hervormde Kerk in 1816. In de loop van de vorige eeuw ontstonden grieven tegen dit reglement. De voornaamste waren: de belijdenis van de kerk kwam nauwelijks naar voren, waardoor "verlichte" prediking mogelijk werd, en de zelfstandigheid van de plaatselijke gemeente was in het gedrang gekomen door de instelling van hogere kerkbesturen. Deze bezwaren waren mede de oorzaak van conventikelvorming en tenslotte van de Afscheiding van 1834. In Utrecht kregen de afgescheidenen in ds. H.P. Scholte een leider. De Doleantie werd op 23 maart 1887 in Utrecht een feit, toen dertien leden van de Algemene Kerkeraad de vergadering verlieten nadat hen de schorsing door het Provinciaal Kerkbestuur was voorgelezen (zie inv. nr. 31). Door de bevolkingsgroei behoefde de kerkeraad steeds uitbreiding. Waren er in 1834 ca. 25.800 hervormden, in 1924 stonden 64.594 personen als hervormd te boek. Het aantal leden van de Algemene Kerkeraad steeg van zevenenveertig in 1834 tot tachtig in 1924, waaronder resp. negen en veertien predikanten. Kerkeraad van de Nederlandse Hervormde gemeente te Utrecht