NSB-burgemeesters in opleiding: de opmaat naar de 'Nieuwe Orde'
Vanaf 1941 worden in bezet Nederland steeds meer zittende burgemeesters vervangen door leden van de NSB. De installatie van deze NSB-burgemeesters markeert het begin van de 'Nieuwe Orde', die onder leiding van de Duitse bezetter de herstructurering en nazificering van de Nederlandse samenleving op sociaal, politiek en economisch gebied omvat. Al snel blijkt dat de NSB moeite heeft om geschikte kandidaten te vinden voor de functie van burgemeester. Op verzoek van Ernst August Schwebel, de Beauftragte van de provincie Zuid-Holland, wordt door de afdeling Bestuurszaken van de NSB een speciale cursus opgezet voor degenen die in aanmerking willen komen voor het burgemeesterschap.
Renske van Donk
Installatie van burgemeester Jan Boll van Zaltbommel in mei 1942.
Oorlogsbronnen | Museum Stadskasteel Zaltbommel
Collaboratie
In 2025 wordt het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) openbaar. Dit archief is een van de belangrijkste en meest geraadpleegde archieven over de Tweede Wereldoorlog. Het CABR bevat dossiers van ruim 400.000 mensen die verdacht werden van collaboratie. Niet iedereen van hen is voor een rechter verschenen of veroordeeld.
In aanloop naar de aanstaande openbaarmaking van het CABR besteedt Oorlogsbronnen met een artikelenreeks aandacht aan het onderwerp collaboratie.
De CABR dossiers zijn nu nog beperkt openbaar, slechts raadpleegbaar in de studiezaal van het Nationaal Archief na verkregen toestemming. Vanaf 2025 zal het CABR niet alleen openbaar worden, maar ook stapsgewijs gedigitaliseerd en daarmee online toegankelijk worden.
Dat zorgt ervoor dat informatie in dit artikel mogelijk aangevuld en gecorrigeerd zal worden in de toekomst. De digitale toegang van het CABR zal hiermee een verrijking worden op wat we nu al weten uit de bestaande literatuur op basis van handmatig onderzoek in het CABR.
Burgemeesterscursus der NSB
De eerste burgemeesterscursus start in 1941 en heeft 120 kandidaten. Hoewel het aanvankelijk de bedoeling is dat de kandidaten fysieke lessen zullen volgen, wordt besloten dat de deelnemers eerst een schriftelijke cursus moeten voltooien. Gedurende een periode van drie maanden ontvangen zij wekelijks een lesbrief bestaande uit vier pagina’s, waarin onderwerpen zoals staatsrecht, gemeenterecht, burgemeesterschap en gemeentefinanciën worden behandeld.
Een cursist wordt door de leider van het sprekerscorps van de NSB, J.H.L. de Bruin, getest op zijn sprekerscapaciteitOorlogsbronnen | NIOD
Kennis getoetst
Na afloop van de cursus volgt een kennistoets, waarbij de cursisten vragen moeten beantwoorden variërend van ‘Hoe is de samenstelling van de Raad van State?’ tot ‘Wat verstaat de wet onder vleeswaren?’. Ook worden de kandidaten beoordeeld op ‘hun bekwaamheid in het houden van redevoeringen’. Voor dit onderdeel moeten de aspirant-burgemeesters een toespraak houden over een vooraf bepaald onderwerp en improviseren op een willekeurig onderwerp.
Les van hoge NSB'ers
Van de oorspronkelijke 120 kandidaten vallen er 97 af. De resterende drieëntwintig cursisten volgen in de zomermaanden van 1941 een vervolgcursus in Den Haag. Daar krijgen ze les van vooraanstaande leden van de NSB en NSB-burgemeesters, onder wie plaatsvervangend leider van de NSB Cornelis van Geelkerken en NSB-burgemeesters Ernst von Bönninghausen en Simon Plekker. Tijdens deze vervolgcursus worden diverse onderwerpen behandeld, zoals de algemene houding van de burgemeester, handhaving van de orde, sociale verzorging en hygiëne in de gemeente.
Mens
Cornelis van Geelkerken
Cornelis (of Kees) van Geelkerken (Sint-Jans-Molenbeek (België), 19 maart 1901 - Ede, 29 maart 1976) was nationaalsocialistisch politicus en collaborateur. Hij was plaatsvervangend leider van de NSB, hoofdstormer van de Nationale Jeugdstorm en inspecteur-generaal van de paramilitaire Landwacht. Na de oorlog kreeg Van Geelkerken een levenslange gevangenisstraf, later omgezet naar 20 jaar. Bron: WO2 Biografieën Netwerk Oorlogsbronnen.
Meer over Cornelis van Geelkerken
Kandidaten van de NSB-burgemeesterscursus tijdens de opleidingsweek in Den Haag.Oorlogsbronnen | NIOD
Nationaalsocialistische visie
Naast vakinhoudelijke kennis, dienen de kandidaten ook onderwezen te worden over de nationaalsocialistische visie op het openbaar bestuur. De burgemeester moet het volk zien te winnen voor het nationaalsocialistische gedachtegoed en ervoor zorgen dat de gemeenschap zich beweegt richting de 'Nieuwe Orde'. Hierin speelt de burgemeester een voortrekkersrol, maar ook zijn echtgenote is daarbij van belang. In het artikel ‘De vrouw van den burgemeester’ schrijft NSVO leider Olga de Ruiter dat de taken van de burgemeestersvrouw bestaan uit het zorgdragen voor haar gezin en het ondersteunen van haar echtgenoot in zijn werk. Dat laatste bestaat uit de behartiging van sociale belangen van de bevolking, zoals het organiseren van schoolfeesten of het afleggen van huisbezoeken in het kader van de Winterhulp. Na afloop van de cursusweek in Den Haag gaan de kandidaten op excursie naar Duitsland ‘ter bezichtiging van wat aldaar op nationaalsocialistisch gebied in de gemeente bereikt is’. Tot slot bestaat er de mogelijkheid om als volontair praktijkervaring op te doen bij een gelijkgestemde burgemeester.
Organisatie
NSVO
De Nationaal-Socialistische Vrouwenorganisatie (NSVO) werd opgericht op 1 september 1938 en was een nevenorganisatie van de NSB. Het doel van de NSVO was het bevorderen van de nationaalsocialistische wereldbeschouwing onder vrouwen en het ondersteunen van de leden. De NSVO richtte zich vooral op zaken als vorming en voorlichting. Behalve voorbereiding op het moederschap en gezinsverzorging, behoorde daartoe in de oorlog ook rassenleer en rassenhygiëne. Hiernaast verrichtte de NSVO taken op het gebied van frontzorg.
Meer over NSVO
Jan Boll als colporteur van Volk en Vaderland.Oorlogsbronnen | NIOD | Fotodienst der NSB
Installatie van burgemeester Jan Boll van Zaltbommel in mei 1942.Oorlogsbronnen | NIOD | Fotodienst der NSB
NSB-burgemeester Jan Boll
Een van de deelnemers aan de NSB-burgemeesterscursus is koopman en handelaar in oude fietsen en radio’s Jan Boll. De examinatoren zijn niet te spreken over de kennis en kwaliteiten van Boll: ‘totaal onvoldoende, weet niets en is bepaald dom’ (staatsrecht), ‘moeilijk van begrip, weinig parate kennis' (gemeenterecht), ‘verstandelijke ontwikkeling matig, parate kennis onderdeel ontbreekt’ (gemeentefinanciën). Toch wordt de handelaar op 23 april 1942 aangesteld als burgemeester van Zaltbommel op verzoek van de Beauftragte van Gelderland Emil Schneider, omdat de NSB in het rivierengebied weinig vertegenwoordigd is.
Tijdens de oorlog werkt Boll veelvuldig samen met de Duitse bezetter. De NSB-burgemeester is in persoon betrokken bij razzia’s en huiszoekingen en verkoopt eigendommen van slachtoffers door. Anderzijds verdedigt hij gemeentepersoneel dat in ongenade is gevallen bij de Duitse bezetters. Zo heeft Boll het opgenomen voor de marechausseecommandant Willem Loor, die is opgepakt nadat hij geweigerd heeft stakingsleiders te arresteren. Voor deze actie moet Boll zich verantwoorden bij SS-generaal Hanns Albin Rauter.
Na Dolle Dinsdag, op 19 september 1944 vlucht Boll naar de Achterhoek waar hij tot 1 januari 1945 burgemeester van Wisch blijft. In de laatste maanden van de oorlog keert hij terug naar Zaltbommel en wordt Boll ook waarnemend burgemeester van Hedel, Ammerzoden, Hurwenen, Maasdriel, Rossum en Kerkwijk.
Mens
Jan Boll
Jan Boll (Rysum, 12 maart 1899 – Onbekend, 6 september 1965) was koopman en namens de NSB burgemeester van Zaltbommel van 23 april 1942 tot 7 mei 1945. In 1933 werd Boll lid van de NSB, maar gaf zijn lidmaatschap al vrij snel op nadat zijn functie als radioverkoper in Bodegraven in gevaar liep. In 1940 sloot Boll zich weer aan bij de NSB. Op 19 september vluchtte Boll naar de Achterhoek waar hij tot 1 januari 1945 burgermeester van Wisch bleef. In de laatste maanden van de oorlog keerde hij terug naar Zaltbommel en werd Boll ook waarnemend burgemeester van Hedel, Ammerzoden, Hurwenen, Maasdriel, Rossum en Kerkwijk. Boll werd op 7 mei door de Binnenlandse Strijdkrachten gevangen genomen. Op 18 maart 1949 werd Boll door het Bijzonder Gerechtshof veroordeeld tot 7,5 jaar gevangenisstraf. Bron: WO2 Biografieën Netwerk Oorlogsbronnen.
Meer over Jan Boll
Installatie van burgemeester Jan Boll van Zaltbommel in mei 1942.Oorlogsbronnen | Museum Stadskasteel Zaltbommel
Installatie van burgemeester Jan Boll van Zaltbommel in mei 1942, met de Jeugdstorm.Oorlogsbronnen | Museum Stadskasteel Zaltbommel
Organisatie
Nationale Jeugdstorm
De Nationale Jeugdstorm bestond vanaf 1 mei 1934 tot de bevrijding en was – hoewel formeel zelfstandig – de jongerenorganisatie van de NSB. De activiteiten van de Jeugdstorm bestonden vooral uit sporten, exerceren, zingen en tijdens de bezetting ook uit politiek-ideologische vorming (rassenkunde e.d.). Samengewerkt werd er met de Befehlsstelle “Niederlande” van de Hitlerjugend. Op gezag van de leiding werden de leden van de Jeugdstorm (op het hoogtepunt waren dit er circa 12.000 tot 14.000) op steeds jongere leeftijd ingezet ten behoeve van de Duitse economie en oorlogsvoering.
Meer over Nationale JeugdstormMachtsvertoon en parades
De installatieplechtigheden van de NSB-burgemeesters moeten de komst van de ‘Nieuwe Orde’ en de machtsovername legitimeren. Zo zijn de ceremonies politiek van aard en gaan deze vaak gepaard met veel machtsvertoon, zoals ook te zien is bij de installatie van NSB-burgemeester Jan Boll. Wanneer de commissaris van de provincie lid is van de NSB, kan de NSB flink uitpakken. De nieuwbenoemde NSB-burgemeester en commissaris worden geacht te verschijnen in partijuniform en na de installatie volgt vaak een parade van de Weerbaarheidsafdeling, de Jeugdstorm, de NSVO en andere partijformaties om de overwinning van de 'Nieuwe Orde' op het oude bestel in de publieke ruimte te demonstreren. De plechtigheden worden in de meeste gevallen gepland op een zaterdag, zodat zoveel mogelijk weermannen en jeugdstormers aanwezig kunnen zijn. In de provincies zonder NSB-commissaris moet de beweging zich terughoudender opstellen.
Organisatie
Weerbaarheidsafdeeling
De Weerbaarheidsafdeeling (WA) was de geuniformeerde ordedienst en knokploeg van de NSB en werd op 3 november 1932 door Mussert ingesteld. De WA leek in veel opzichten op de Italiaanse fascistische Zwarthemden en de SA van de NSDAP. Vooruitlopend op het door de regering aangekondigde verbod op weerkorpsen, ontbond Mussert de weinig gedisciplineerde WA op 31 december 1935. Na de heroprichting van het korps in mei 1940 richtten de WA’ers hun agressie op straat tegen politieke tegenstanders en Joden. De WA speelde tijdens de bezetting een belangrijke rol in de militarisering van de NSB en leverde manschappen voor de NSKK, de Waffen-SS, het Vrijwilligerslegioen Nederland, de Landstorm en de Landwacht.
Meer over WeerbaarheidsafdeelingUiteenlopende achtergrond
Enkele cursisten die de opleiding van de NSB met succes voltooien en burgemeester worden, zijn onder andere Peter Hendrik Oldemans, Willem Christiaan Olthoff, Jan Carel Hesselink en Auke IJkema. Het is echter onbekend hoeveel cursisten in totaal zijn benoemd tot burgemeester. Bovendien zijn er tal van NSB-burgemeesters die de cursus niet hebben gevolgd. In eerste instantie komen, vanwege de zwaarte van de functie, de personen in aanmerking die ervaring hebben in het openbaar bestuur en de ambtenarij, onder wie baron Van den Clooster Sloet tot Everlo, Egon von Bönninghausen en zijn broer Ernst von Bönninghausen. Zij behoren tot een van de eerste NSB-burgemeesters van Nederland en zijn ook al voor de oorlog burgemeester geweest. Daarnaast zijn er burgemeesters van het ‘oude’ bestel, die zich na mei 1940 hebben aangesloten bij de NSB, zoals Petrus Jozephus Jansen en Marius Gerhard de Kruijff. Anderen komen uit het bedrijfsleven, de agrarische sector, of zijn gepensioneerde officieren, renteniers, of Indische Nederlanders.
Mens
Egon von Bönninghausen
Egon Lodewijk Maria Theresia Jozef von Bönninghausen (Amsterdam, 15 maart 1899 – Stalino (Sovjet-Unie, thans Donetsk, Oekraïne), 26 februari 1943) was een politicus, militair, burgemeester van Tubbergen namens de NSB en vanaf 9 augustus 1941 Commissaris van de provincie Overijssel. Hij en zijn broer Ernst waren op 18 september 1940 de eerste burgemeesters namens de NSB. Als vrijwilliger Waffen-SS-er vertrok hij in '42 naar het Oostfront. Von Bönninghausen kwam door eigen vuur om het leven. Bron: WO2 Biografieën Netwerk Oorlogsbronnen.
Meer over Egon von Bönninghausen
Ervaren burgemeester
Constant Arnold Franciscus Herman Willy Bernard van den Clooster baron Sloet tot Everlo is een afstammeling van het oudadellijke geslacht Sloet. Na het afronden van zijn HBS-opleiding in 1924, begint hij in 1932 aan zijn studie rechten aan de Universiteit Leiden, waar hij uiteindelijk slaagt voor zijn doctoraalexamen. Na zijn opleiding gaat hij aan het werk bij de Amsterdamsche Bank.
Op 15 februari 1937 wordt Sloet benoemd tot burgemeester van Castricum. Op dat moment is hij nog geen lid van de NSB, maar van de Rooms-Katholieke Staatspartij. In 1940 sluit hij zich aan bij de NSB. Eind 1941 neemt Van den Clooster Sloet tot Everlo afscheid als burgemeester van Castricum en wordt hij benoemd tot burgemeester van Den Bosch. Tijdens zijn installatie op 20 december 1941, waar naar verluidt maar liefst 650 man van de W.A. en 300 jeugdstormers op af zouden komen, gaat hij in op de 'Nieuwe Orde': “Dat in den geest van den nieuwen tijd zal moeten worden gehandeld is niet twijfelachtig. Er moet zijn een wil tot begrijpen. Wil men niet, dan moet men beter wijken, immers men raakt dan achter en wordt ten slotte uitgeschakeld.”
Tegelijkertijd zet Sloet zich tijdens zijn functie als burgemeester in voor het lot van een groep Joodse oorlogsinvaliden die naar Kamp Vught zijn gebracht. Ook probeert hij enkele Joodse inwoners van Den Bosch te behoeden voor deportatie, onder wie de rector van het Joods Lyceum Jacob Cohen en de huisarts Salomon Diamant. In 1942 stapt Sloet uit de NSB. In een briefje aan secretaris-generaal Frederiks van het Departement van Binnenlandse zaken vermeldt hij: "Ik heb de eer U mede te deelen, dat ik door uittreding heb opgehouden lid te zijn der Nationaal Socialistische Beweging in Nederland."
Mens
Constant Arnold Franciscus Herman Willy Bernard van den Clooster Sloet tot Everlo
Constant Arnold Franciscus Herman Willy Bernard van den Clooster Sloet tot Everlo (Tilburg, 3 april 1898 − 's-Gravenhage, 17 oktober 1977) was een Nederlandse burgemeester, kunstschilder, advocaat en procureur. Namens de Rooms-Katholieke Staatspartij was hij burgemeester van Castricum vanaf 1937. Van den Clooster Sloet tot Everlo trad in 1940 toe tot de NSB en tot eind 1941 bleef hij burgemeester van Castricum. Van december 1941 tot 17 juni 1943 was hij burgemeester van Den Bosch. Bron: WO2 Biografieën Netwerk Oorlogsbronnen.
Meer over Constant Arnold Franciscus Herman Willy Bernard van den Clooster Sloet tot Everlo
Inschrijving van Constant Arnold Franciscus Herman Willy Bernard van den Clooster Sloet tot Everlo in de Utrechtse Strafgevangenis Wolvenplein op 24 oktober 1945.Oorlogsbronnen | Utrechts Archief
Brief over de strafzaak tegen Constant Arnold Franciscus Herman Willy Bernard van den Clooster Sloet tot Everlo van 18 april 1946.Oorlogsbronnen | Utrechts Archief
Organisatie
Untersuchungs- und Strafgefängnis Wolvenplein
De Untersuchungs- und Strafgefängnis Wolvenplein was gevestigd aan het Wolvenplein in Utrecht. De gevangenis had voor de Tweede Wereldoorlog al een lange geschiedenis. In 1856 is de cellulaire gevangenis in gebruik genomen. Er zaten toen vooral mannen en vrouwen die waren opgepakt voor diefstal of vechtpartijen. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog kon de gevangenis plaats bieden aan maximaal 172 gevangen. Hij zat echter al snel overvol: in 1941 zaten er ruim 500 mensen. Er werden in de Duitse periode nog lijfstraffen toegepast en tijdens de verhoren in 1945 werden verschillende mensen mishandeld. Na de bevrijding werden hier ook mensen verdacht van collaboratie opgesloten.
Meer over Untersuchungs- und Strafgefängnis WolvenpleinVriendjespolitiek
De NSB-burgemeesterscursus wordt veelal belachelijk gemaakt en legt de basis voor de beeldvorming die ontstond over NSB-burgemeesters. Grappen als ‘Zeg, bode, moet je volgende week ook niet examen doen voor burgemeester?’ ‘Dat gaat niet, burgemeester, ik zit in de examencommissie,’ circuleren welig in het najaar van 1941. Tegenstanders van het nationaalsocialisme beschouwen NSB-burgemeesters als incompetent, dom en slecht en zijn ervan overtuigd dat zij hun positie te danken hebben aan vriendjespolitiek. De burgemeesterscursus benadrukt deze opvatting, omdat de nationaalsocialisten hiermee lijken te erkennen dat hun kandidaten ongeschikt zijn om als burgemeester op te treden.
In een artikel van het Parool uit 1941 is de spot die tegenstanders voelen over de burgemeesterscursus duidelijk merkbaar:
“IJkema Jr. is een eenigszins achterlijke jongeman. […] Intusschen was de jongeman – naar het voorbeeld van alle mislukkelingen – lid van de NSB geworden. Hij volgde den beroemden burgemeesterscursus van drie maanden en ziet – prompt werd hij daarop tot burgemeester benoemd. De gemeente Anjum (Friesland) werd het geluk beschoren met den mislukkeling opgescheept te worden."
Een krantenbericht uit de verzetskrant Het Parool overNSB-burgemeester Auke IJkema (25 september 1941).
Mens
Auke IJkema
Auke IJkema (Sint Nicolaasga, 19 maart 1908 – Terhorne, 3 juli 1980) was namens de NSB burgemeester van de gemeente Oostdongeradeel van 1941 tot 1945. IJkema was de eerste NSB-burgemeester van Friesland. In 1948 werd IJkema door Het Bijzonder Gerechtshof in Leeuwarden veroordeeld tot zes jaar en zes maanden gevangenisstraf, met aftrek van voorarrest. Daarnaast werd hem ontzegging van het kiesrecht opgelegd en het recht een openbaar ambt te bekleden ontzegd. Bron: WO2 Biografieën Netwerk Oorlogsbronnen.
Meer over Auke IJkemaDuitse kritiek
Ook vanuit de Duitse bezetter is er kritiek op de NSB-burgemeesterscursus. Binnen het General Kommissariat für Verwaltung und Justiz is men niet positief over de opleiding en wordt gepleit dat de overheid eindverantwoordelijke zou moeten zijn voor de opleiding en niet de NSB. Desondanks blijft de NSB kandidaten werven voor de cursus. In persberichten is de toon over de eerste cursus positief en worden oproepen gedaan je aan te melden bij Kringleiders.
Ontslagen en vervolgd
Na de oorlog werden de meeste NSB-burgemeesters op oneervolle wijze ontslagen en gerechtelijk vervolgd, waarbij zij hun burgerrechten verloren. Enkele burgemeesters worden veroordeeld tot de doodstraf, maar vaak wordt deze straf omgezet naar een langere gevangenisstraf. Jan Boll wordt op 7 mei 1945 door de Binnenlandse Strijdkrachten gevangengenomen en in 1949 door het Bijzonder Gerechtshof veroordeeld tot een gevangenisstraf van 7,5 jaar. Van den Clooster Sloet tot Everlo wordt in mei 1945 opgepakt in Ede en op 24 oktober 1945 overgebracht naar de strafgevangenis Wolvenplein in Utrecht. Een jaar na zijn arrestatie, in april 1946, wordt hij overgedragen aan de Politieke Recherche Afdeling van Den Bosch. Na de oorlog wordt Van den Clooster Sloet tot Everlo kunstschilder.
